Choć urodził się w Baltimore w amerykańskim stanie Maryland, zawsze był dumny ze swoich polskich korzeni. Duża w tym zasługa jego babci, która jako guwernantka, znająca pięć języków, wychowywała młodego Edzia od szóstego do szesnastego roku życia. – Uczyła go o Kościuszce, Pułaskim i Piłsudskim, o wszystkim co było związane z Polską. To odcisnęło piętno na całym jego życiu – zauważa Wiesław Dąbrowski, reżyser filmu dokumentalnego „Ambasador Pokoju”.

Jego rodzina pochodziła z Nagoszewa koło Ostrowi Mazowieckiej, skąd w 1910 roku do Stanów Zjednoczonych, w poszukiwaniu lepszego życia, wyemigrował ojciec późniejszego generała – Gracjan. – Przed I wojną światową cała rodzina żyła w bardzo ciężkich warunkach, więc wytypowali jednego, by szukał szczęścia za oceanem – dodaje Dąbrowski.

Wizyta w Polsce i angaż do wojska

Młody Edward po raz pierwszy z ojczyzną ojca zetknął się w 1936 roku, kiedy przyjechał na stypendium uzyskane z Kościuszko Foundation. Trafił wówczas na Uniwersytet Jagielloński, gdzie studiował przez jeden semestr. Z Polski wybrał się w podróż po Europie, m.in. na igrzyska olimpijskie do Berlina. Tam na własne oczy zobaczył, jakie nastroje panują w hitlerowskich Niemczech i zrozumiał, że nadchodzi wojna. Po powrocie do USA bez namysłu wstąpił do regularnego wojska, czyli Akademii WestPoint, którą ukończył w 1941 roku.

Pogrzeb i testament Paderewskiego

W tym samym czasie był świadkiem historycznego wydarzenia, jakim dla świata był pogrzeb w Katedrze św. Patryka w Nowym Jorku wybitnego polskiego pianisty i dyplomaty Ignacego Jana Paderewskiego. – Miłością do Paderewskiego zaraziła go babcia, szczególnie do jego dokonań jako idola światowego audytorium, wybitnego polskiego patrioty – zauważa autor filmu o generale, ale także obrazu „Paderewski, człowiek czynu, sukcesu i sławy”.

Rowny na łożu śmierci przyrzekł babci, że zajmie się wykonaniem testamentu Paderewskiego, który życzył sobie, by jego serce zostało w Ameryce, a ciało wróciło do wolnej Polski. – W tamtym czasie nie było to możliwe, więc prezydent Roosevelt polecił, żeby pochowano go z ceremoniałem prezydenckim na cmentarzu dla bohaterów amerykańskich w Arlington pod Waszyngtonem – podkreśla Wiesław Dąbrowski. Ciało kompozytora wróciło do Polski dopiero w 1992 roku, a generał Rowny hołubi go do dziś, kierując fundacją imienia Paderewskiego, która zbiera środki i zaprasza studentów z Polski na stypendia na amerykańskich uniwersytetach.

Błyskotliwa kariera w armii USA

Sam, oprócz ukończenia Akademii Wojskowej, uzyskał licencjat na Johns Hopkins University w zakresie inżynierii, a także magisterium na Yale oraz doktorat na American University w zakresie stosunków międzynarodowych. Trwająca jednak wojna sprawiła, że to wojsku musiał się poświecić, robiąc przy tym błyskotliwą karierę. W czasie lądowania we Włoszech objął dowództwo batalionu, a po zakończeniu działań wojennych w Europie, został przeniesiony do zespołu planującego inwazję na Japonię. Z kolei w czasie wojny koreańskiej był rzecznikiem samego generała MacArthura.

Ważne zadania wojskowe powierzał mu też Robert MacNamara, sekretarz obrony w latach 1961-68. To wtedy generał Rowny zrealizował pomysł przeniesienia kawalerii konnej Pułaskiego w powietrze na helikoptery, które uzbrojono w karabiny maszynowe i wyrzutnie rakiet. – To jego zasługa, co potwierdzają również inni. Kawalerię powietrzną testowano podczas wojny w Wietnamie – podkreśla Dąbrowski. W czasie samej wojny wietnamskiej Rowny jako zastępca generała Andrew P. O’Meary’ego był odpowiedzialny za transport żołnierzy NATO z Francji.

Doradca pięciu prezydentów USA

Swoją pracę kontynuował, już jako doradca prezydenta do spraw wojskowych, w republikańskich administracjach Richarda Nixona oraz Geralda Forda. W 1971 roku został powołany na przedstawiciela USA podczas rokowań SALT, czyli nad układem o ograniczeniu zbrojeń strategicznych, podpisanym w 1972 roku między USA a ZSRR. Piastował to stanowisko do 1979, pozostając jednym z dwóch najbliższych doradców prezydenta Jimmy'ego Cartera, wybranego z ramienia Demokratów (drugim był prof. Zbigniew Brzeziński – przyp. red.).

Kością niezgody podejście do Rosjan

Wówczas to nieoczekiwanie zdecydował się wystąpić z wojska i przejść na emeryturę, wyrażając tym samym swój sprzeciw wobec podpisania układu SALT II przez administrację Cartera. – Ten układ był niesymetryczny, ponieważ Rosjanie mieli trzykrotnie większą liczbę głowic nuklearnych, co generał uznał za zagrożenie dla bezpieczeństwa USA – przyznaje reżyser filmu.

Generał Rowny przeciwnie do Cartera, był zwolennikiem doktryny „pokój przez siłę”. – Uważał, że skoro Rosjanie mieli wciąż więcej broni niż Amerykanie to nie interesowały ich rozmowy na temat rozbrojenia. Potrząsali tzw. szabelką wierząc, że głowice wycelowane w amerykańskie miasta załatwią wszystko – podkreśla Dąbrowski.

Kariera w dyplomacji u Reagana i Busha

Zmiana podejścia do tematu rozbrojenia przyszła wraz z wyborem na prezydenta Ronalda Reagana. Doszedł on do wniosku, że z Rosjanami nie da się normalnie rozmawiać, tylko trzeba ich do tego zmusić. – Podwoił nakłady na zbrojenia, rozpoczynając słynny wyścig zbrojeń zimnej wojny. W momencie, gdy Rosjanie nie wytrzymali tego ekonomicznie, zaczęli stawać się uległymi – przyznaje Wiesław Dąbrowski.

To był też początek kariery gen. Rownego w dyplomacji, ponieważ został powołany w randze ambasadora na przewodniczącego rokowań START I, a następnie na specjalnego doradcę ds. kontroli zbrojeń w administracjach prezydentów Reagana i Georga Busha seniora. Funkcję tę pełnił aż do 1990 roku, kiedy ostatecznie przeszedł na emeryturę. – Udało mu się przeprowadzić rokowania i doprowadzić do podpisania układów START I i START II, które ograniczyły ilość głowic nuklearnych do poziomu 6000 po obydwu stronach, co uznano za mniejsze zagrożenie dla świata – wylicza zasługi generała reżyser filmu.

Na emeryturze pisanie książek i doradztwo

Po przejściu na emeryturę generał nie przestał się udzielać, pozostając konsultantem międzynarodowym oraz dzieląc się swoją wiedzą i doświadczeniami poprzez książki, m.in. „It takes One to Tango”, o swojej służbie u pięciu prezydentów USA i negocjacjach z ZSRR.

W tej materii, jak przyznaje Wiesław Dąbrowski, generał ma szczególnie wiele do powiedzenia. – Twierdzi, że jeśli chodzi o interes państwa, to dyplomaci rosyjscy są w stanie kłamać, iść w zaparte, żeby osiągnąć swój cel. Dyplomacja amerykańska za to opiera się o fakty, prawdę i próbuje zrównoważyć sytuację globalną, żeby nie stanowić zagrożenia dla świata – przytacza słowa Rownego reżyser. Dodaje też, że generał „potępia działania rosyjskie na Ukrainie, a także uważa, że trzeba się nauczyć walczyć z terroryzmem, bo państwa walczą z jednostkami, które działają z zaskoczenia i w sposób niekonwencjonalny”.

Generał prywatnie

Obecnie generał Edward Rowny mieszka w Waszyngtonie w specjalnym kompleksie apartamentów, przeznaczonych dla weteranów amerykańskiej armii. Choć porusza się na wózku i w połowie lat 90. XX wieku stracił wzrok, wciąż dobrze słyszy i po żołniersku siedzi dostojnie wyprostowany. Mimo podeszłego wieku wciąż chętnie i z humorem wypowiada się na temat swojej niezwykłej kariery. Nadal powstają też kolejne książki jego autorstwa.

Film z okazji urodzin

Z okazji przypadającej 3 kwietnia 100. rocznicy urodzin generała telewizyjna Jedynka wyemituje film dokumentalny „Ambasador pokoju”, którego reżyserem i scenarzystą jest Wiesław Dąbrowski. W tym historycznym dokumencie ukazano wielowiekową polską aktywność militarną w dziedzinie budowania światowego pokoju, w oparciu o współpracę ze Stanami Zjednoczonymi. Bohaterem filmu jest oczywiście generał armii amerykańskiej – Edward Rowny.