W polskiej podświadomości zbiorowej Rosja jawi się jako odwieczny wróg, którym może przestać być pod warunkiem, że się zdemokratyzuje i zliberalizuje. Z tego powodu każdy rosyjski opozycjonista łatwo zaskarbia sympatię Polaków. Nie dość bowiem, że ktoś taki stawia czoła autorytarnej władzy, to jeszcze daje się we znaki imperium, któremu suwerenna Polska zawadza.

O tym, że tak jest, świadczy choćby entuzjazm, jaki nad Wisłą wywołuje działalność Aleksieja Nawalnego. To skądinąd zrozumiałe – chodzi o aktywność odważnego człowieka, który obnaża przestępstwa rządzącego Rosją układu. I za to Nawalnemu chwała.

Nie można jednak zarazem pomijać faktu, iż występuje on przeciw prezydentowi Władimirowi Putinowi jako rosyjski umiarkowany nacjonalista, a nie spełniający oczekiwania Zachodu liberał. Dlatego gdyby kiedykolwiek ster państwa rosyjskiego trafił w jego ręce – a na to się dziś nie zanosi – to naiwnością byłoby spodziewać się po kimś takim, że na przykład doprowadzi do zwrotu Ukrainie Krymu.

Postawa Nawalnego nie jest jednak w Rosji wyjątkowa. W tym kraju bycie demokratą nie wyklucza ani nacjonalizmu, ani „wielkomocarstwowego patriotyzmu”. Rosjanin zatem może walczyć z rodzimym despotą, a zarazem być dumnym z tego, że jego ojczyzna to ekspansywne imperium, które liczy się w świecie – zresztą jako potęga nie tylko na polu polityki, lecz i kultury.

Warto w związku z tym przypomnieć choćby Josifa Brodskiego (28 stycznia 2021 roku minie 25. rocznica jego śmierci). W Polsce jest on rozpoznawalny jako wybitny poeta (chyba najsłynniejszy jego wiersz to napisana w wieku 23 lat „Wielka elegia dla Johna Donne’a”), antysowiecki dysydent, emigrant polityczny, przyjaciel Czesława Miłosza, laureat literackiej Nagrody Nobla za rok 1987. W tym kontekście trzeba w jego biografii i twórczości zwrócić uwagę na wątki, które do tego wizerunku mogą w oczach Polaków nie przystawać.

Brodski przyszedł na świat w roku 1940 w Petersburgu (ówczesnym Leningradzie) w zasymilowanej rodzinie żydowskiej. To portowe miasto z jego monumentalną neoklasycystyczną architekturą istotnie ukształtowało imaginarium pisarza.

Marzył o wstąpieniu do marynarki wojennej – oczywiście sowieckiej, bo rosyjskiej nie było. Jego ojciec, Aleksander – dziennikarz i fotograf – dosłużył się w jej szeregach stopnia kapitana. Tyle że w roku 1950 został zdemobilizowany w ramach „walki z kosmopolityzmem”. Termin ten był eufemistycznym określeniem państwowego antysemityzmu, który w ZSRR rozpętano pod koniec lat 40.

Z tych właśnie przyczyn w roku 1954 Josif Brodski nie został przyjęty do szkoły morskiej. Ale znamienne, że fascynację marynarką wojenną wspominał z sentymentem do końca życia. To dużo mówi o poczuciu tożsamości pisarza, który żywił atencję wobec munduru morskich sił zbrojnych ZSRR, a jednocześnie zadarł z sowieckim systemem.

Przy czym jeśli już mowa o kłopotach Brodskiego – nie był bezpośrednio zaangażowany w jakąś nielegalną działalność polityczną. Natomiast zainteresowanie KGB wzbudziło to, że obracał się w kręgach opozycyjnych i publikował wiersze w samizdacie.

W latach 60. ruszyła na twórczość Brodskiego nagonka. Reżimowi recenzenci zarzucali jego poezji oderwanie od rzeczywistości, „formalizm”, „dekadentyzm”. Wreszcie w roku 1964 pisarz stanął przed sądem z oskarżenia o pasożytnictwo społeczne. Został skazany na pięć lat przymusowych prac w oddaleniu od swojego miejsca zamieszkania. Poetka Anna Achmatowa, która ceniła i promowała dorobek Brodskiego, werdykt sądu ponoć skomentowała gorzko ironicznie: „O jaki życiorys szykują naszemu rudemu! Można byłoby pomyśleć, że to on celowo kogoś do tego zadania wynajął”.

Ostatecznie – pod wpływem petycji w obronie pisarza kierowanych do władz przez cieszące się powszechnym autorytetem osoby – wyrok skrócono do półtora roku. O Brodskim robiło się coraz głośniej na Zachodzie, gdzie postrzegano go – wbrew temu, co on sam na swój temat uważał – jako bojownika z totalitaryzmem. W roku 1972 sowiecki resort spraw wewnętrznych postawił pisarzowi ultimatum: opuszczenie ZSRR lub represje. Brodski wybrał to pierwsze. Osiadł w USA.

Jeśli chodzi o stosunek do Rosji, Brodskiemu nie brakowało pod tym względem krytycyzmu. Niemniej nie podzielał on perspektywy, która powszechna była i jest wśród środkowoeuropejskiej inteligencji. Może o tym świadczyć choćby jego polemika z czeskim prozaikiem (także politycznym emigrantem) Milanem Kunderą z roku 1985.

Kundera przywołując w pamięci najazd wojsk sowieckich na swój kraj w roku 1968, zastanawiał się nad tym, czy jest w kulturze rosyjskiej coś barbarzyńskiego. I doszedł do wniosku, że tak – wskazując dzieła Fiodora Dostojewskiego. Według Kundery, afirmowane są w nich gorące emocje, którymi Rosjanie bombardują inne narody. Tymczasem – zdaniem Czecha – cywilizacja zachodnia oparta jest na chłodnym rozumie.

I właśnie wobec takiego ujęcia problemu Brodski ostro zaoponował. Zarzucił Kunderze, że nie pojmuje on złożoności tego, co Dostojewski chciał przekazać w swoich utworach. Przede wszystkim jednak zaatakował rozrysowany przez czeskiego pisarza schemat, w którym oświecony Zachód przeciwstawiany jest zdziczałemu Wschodowi.

Rosyjski poeta przypomniał, że u podstaw systemu sowieckiego legła ideologia komunistyczna, a ta nie została wymyślona nad Wołgą, lecz w Niemczech. Sprowadzono ją zatem – konstatował – ze szczycącego się swoim racjonalizmem Zachodu.

Z kolei kiedy w roku 1991 rozpadł się ZSRR, Brodski opublikował wiersz „Na niepodległość Ukrainy”. W utworze tym pod adresem Ukraińców pada pogardliwe określenie „chochły”. Autor, nie przebierając w słowach, szydzi z ukraińskich aspiracji do uniezależnienia się od Rosji. I ogłasza wyższość kultury rosyjskiej nad ukraińską.

A przecież Brodski nie był słowianofilem. Podziwiał dziedzictwo europejskie (w kanonie jego mistrzów znaleźli się między innymi Wystan Hugh Auden, Konstantinos Kawafis, Rainer Maria Rilke). Daleki był od bałamutnej narracji o Zachodzie jako materialistycznej zgniliźnie, dla której alternatywę stanowi rosyjskie uduchowienie.

Dlatego przykładanie europejskich klisz do mentalności rosyjskiej jest błędem. Jeśli w Rosji jakiś człowiek się domaga jej liberalizacji i demokratyzacji, to nie oznacza, że przyjmuje dyskurs antykolonialistyczny, a w rezultacie – punkt widzenia innych narodów. I dotyczy to nawet tej niemałej części rosyjskiej inteligencji, która w przeszłości choćby okazywała sympatię Polakom.

– Filip Memches

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy