„Św. Tomasza z Akwinu koncepcja prawa naturalnego i jej późniejsze interpretacje” – to tytuł seminarium zorganizowanego przez Instytut Kultury Prawnej „Ordo Iuris” w piątek 5 lutego 2021 w godz. 12:30-15:30. Transmisja na kanale Ordo Iuris na YouTubie. Relacja z konferencji w TVP Kultura w Informacjach Kulturalnych o godz. 18:30.

Świat jest racjonalny, przeniknięty językiem matematyki i poddający się zespołowi fizycznych i matematycznych praw. To założenia, które leżą u podstaw współczesnych nauk. Czy tak samo jest z człowiekiem? Czy istnieje prawo naturalne, które leży u podstaw naszego działania?

To pytanie jest kluczowe (choć ogromna część współczesnych etyków zdecydowanie i jednoznacznie odrzuca odpowiedź twierdzącą na to pytanie) dla debaty nie tylko moralnej, ale i politycznej. Albo jest tak, że prawo naturalne w żadnej formie nie istnieje, co oznacza, że mamy do czynienia tylko z relatywnymi, wzajemnie sprzecznymi, a niekiedy komplementarnymi systemami moralnymi, albo jest jednak jakiś wspólny – wyrastający z rozumienia natury ludzkiej i struktury świata – element, który pozwala odczytywać, niekiedy mozolnie i z trudem, wspólne wszystkim ludziom zasady działania.

Ewolucja pod nadzorem

Idąc głębiej – i wchodząc w strukturalną analizę interpretacji filozoficznych teorii ewolucji – albo jest tak, że choć ona sama przebiegała chaotycznie, bez wewnętrznego jej celu i kierunku, to jednak można powiedzieć, że dokonywała się pod opatrznościowym „nadzorem”, „kontrolą” lub przynajmniej „towarzyszeniem” Stwórcy/Absolutu (tu trzeba wybrać odpowiedni termin w zależności od tego, jakiego rodzaju zwolennikami teizmu i kreacjonizmu – klasycznego, otwartego czy procesualistycznego – jesteśmy) i miała jakiś ostateczny kierunek i cel, jakim jest człowiek; albo jest ona pozbawiona zupełnie celu, kierunku, jest czymś absolutnie przypadkowym, a ostatecznie jedyną rozumnością, jaka kryje się w tym procesie, jest „interes” genów, struktur biologicznych i ich przetrwanie.

W zależności od tego, jaką odpowiedź damy na to pytanie, zbudujemy – po przyjęciu całego zestawu założeń – odmienną antropologię. Będzie ona albo opierać się na tezie, że człowiek jest ostatecznie „tylko” zwierzęciem, różniącym się od innych zwierząt jedynie ilościowo, a nie jakościowo, albo przyjmie ona, że różnica jakościowa istnieje, mimo iż jesteśmy „także” zwierzętami, a nasza zwierzęca natura, choć przeżywana odmiennie, oddziałuje na nasze działania i decyzje. Odmienna – przy obu tych założeniach – będzie, idąc dalej, także szczegółowa etyka i jej uzasadnienie, a także wynikające z nich wnioski polityczne.

Od tej debaty, dyskusji, od tego problemu nie da się już uciec. Nic nie wskazuje na to, byśmy w najbliższej przyszłości mogli powrócić do jednolitego systemu myślenia, do wspólnoty założeń i wartości, jaka charakteryzowała niegdyś choćby średniowieczną Christianitas, ale także czasy nowożytne. Wiele wskazuje na to, że żyjemy w epoce nieuchronnie aksjologicznie i metafizycznie pluralistycznej i nie ma już powrotu do wspólnoty założeń.

Szczęście czyli dobro

W niczym nie obniża to jednak znaczenia i wagi teorii prawa naturalnego wyrastającej z arystotelesowskiego, a później tomistycznego postrzegania rozumności świata. Obaj autorzy – niezależnie od tego, że ich fizyka została sfalsyfikowana przez odkrycia współczesnych nauk – są niezwykle mocnym przykładem racjonalnej, rozumnej analizy rzeczywistości, a wiele z ich analiz – szczególnie dotyczących natury ludzkiej, o polityce czy moralności nie wspominając, pozostaje aktualna.

Tak jest także, jak się zdaje, również z rozumowaniem dotyczącym prawa naturalnego. Wyrasta ono z analizy struktury ludzkiego działania, a konkretniej z rozumienia jego celu (a nie biologicznej czy psychologicznej struktury). Myślenie w kategoriach celowości charakteryzuje zresztą całą myśl arystotelesowsko-tomistyczną. Można powiedzieć, że jednym z jej fundamentów pozostaje twierdzenie, że „natura (…) nie czyni nic bez celu” (Polityka, 1253 a), a zatem ludzkie działanie, postępowanie także powinno mieć cel.

Oczywiście część z tych celów osiąganych jest niezależnie od naszej woli, można powiedzieć z natury działania naszej cielesności, ale część – i to jest już cecha natury ludzkiej – zależna jest od naszego wyboru, od naszej decyzji. Także w tym przypadku istnieją cele, którym powinniśmy być – ale już nie z samego działania naszego ciała, ale z rozumnego wyboru – wierni, ale możemy od nich odejść, porzucić je, wybrać niezgodnie z rozumnym ukierunkowaniem naszego bycia.

Jaki jest cel naszego życia? I Arystoteles, i św. Tomasz – choć oczywiście ich rozumienie tego terminu będzie nieco odmienne – zgodzą się, że celem ludzkiego życia, celem człowieka w ogóle, a także celem każdego działania jest szczęście. Człowiek z natury do niego dąży, a drogą do jego osiągnięcia jest posłuszeństwo prawu naturalnemu, które – zarówno u Tomasza, jak i u Arystotelesa – jest sformułowane bardzo ogólnie: „czyń dobro”, względnie „czyń dobro, unikaj zła”.

Rozpoznanie przez rozum

Skąd takie sformułowanie? Odpowiedź wyrasta z rozumienia natury człowieka. Każdy z nas jest bytem przygodnym, przypadkowym, niesamowystarczalnym, a to oznacza, że potrzebuje rozmaitych dóbr, by trwać dalej. Bez zdobywania i okazywania dobra nie możemy przetrwać. Musimy zdobywać dobro, jakim jest pożywienie, musimy pielęgnować dobre relacje przyjaźni z innymi, musimy szukać prawdy o świecie i o nas samych, bo inaczej dezintegracji ulegnie nie tylko nasza własna istota, ale i świat, który nas otacza.

Tyle można powiedzieć o filozoficznych korzeniach myślenia o prawie naturalnym, ale św. Tomasz uzasadnia jego istnienie także teologicznie. Chrześcijaństwo uznaje, że całe stworzenie podlega Boskiej Opatrzności, jest „rządzone” przez odwieczne prawo Boże.

„Spośród zaś wszystkich rzeczy, w jakiś wyższy sposób opatrzności Boskiej podlega stworzenie rozumne. Ma bowiem udział w tejże opatrzności przez to, że samo siebie opatruje, a także i innych. Stąd tez i ono ma w sobie udziałów prawo wieczne. Dzięki niemu jest w nim skłonność do należytego działania i do celu. I właśnie to udziałów istniejące w stworzeniu rozumnym prawo wieczne zwie się prawem naturalnym” (kwestia 91, art. 2) – wskazywał św. Tomasz w „Sumie teologicznej”.

Tłumacząc rzecz na nieco prostszy język, można powiedzieć, że w człowieka przez Bożą Opatrzność wpisane jest dążenie do Dobra, a także zdolność do jego rozpoznawania przez rozum.

To bardzo ogólne sformułowanie – w myśleniu i analizie filozofii klasycznej, arystotelesowsko-tomistycznej – znajduje rozwinięcie w trzech zasadniczych sferach działania człowieka, które krótko i jednoznacznie sformułował Kodeks Justyniana. Uszczegółowione nieco – już przez stoików – zasady prawa naturalnego będą więc dotyczyć: po pierwsze, obrony własnego życia, po drugie – obrony zasad przekazywania życia, a po trzecie – możliwości rozwoju życia osobistego.

Różne kultury, różne odczytania

Pierwsza zasada jest oczywista. Instynkt samozachowawczy – przeżywany po ludzku – jest jednym z najbardziej podstawowych w naszym życiu, a jego rozszerzenie na innych – gdy ma się świadomość fundamentalnego znaczenia zasady „raczej być niż nie być” jest dość oczywisty. Zasada ta ma zresztą wymiar bardzo szeroki – bo dotyczy ona nie tylko – oczywistego zakazu zabójstwa, eutanazji, aborcji, ale także ochrony środowiska (o czym wspomina nie tylko papież Franciszek, ale także i to przed wielu laty pisał o. prof. Mieczysław A. Krąpiec OP). Drugi element jest także dość oczywisty. Jeśli chronimy życie, powinniśmy także chronić jego proces przekazywania i wspólnotę, w której się ono dokonuje. Zasady moralne dotyczące ludzkiej seksualności, ale także sztucznej prokreacji czy małżeństwa wyrastają z tego właśnie wymiaru prawa naturalnego.

I wreszcie kwestia trzecia, czyli prawo umożliwiające rozwój osobisty, dotyczy nie tylko bezpieczeństwa, ale także możliwości formacji, rozwoju, wolności sumienia i wyznania, ale także działania.

Zasady te i normy ujawnione mogą być – w co głęboko wierzyli i św. Tomasz, i Arystoteles, i stoicy – przez ludzki rozum, ale trzeba mieć świadomość – a tę przynosi nam filozofia nowożytna, a także wiedza o świecie, której oni nie mieli – odkrywanie to dokonuje się nie tylko wewnątrz pewnej kultury i cywilizacji, ale także wewnątrz pewnego systemu filozoficznego. I to właśnie dlatego mimo iż prawo natury ma być wspólne wszystkim ludziom, to nie we wszystkim kulturach dokonuje się identyczne jego odczytanie.

Rzeczy zmienne i niezmienne

Honor, prawa kobiet, jednostronny nacisk na zemstę – mogą, jeśli są głęboko zakorzenione w jakiejś kulturze, religii czy cywilizacji, uniemożliwić poprawne odczytanie reguł prawa naturalnego. Nie inaczej jest z myśleniem o małżeństwie czy zasadach dotyczących prokreacji, które są przecież kulturowo bardzo odmienne. Islam czy szintoizm spoglądają na małżeństwo zupełnie inaczej niż kultura zachodnia, a to, co jeszcze kilkadziesiąt lat temu było oczywiste na Zachodzie, wcale już takie nie jest.

Człowiek, choć jest istotą rozumną, podlega uwarunkowaniom społecznym i kulturowym, a nasz rozum ograniczony jest przez otoczenie cywilizacyjne, którego niekiedy nie jesteśmy w stanie przekroczyć. To właśnie to sprawia, że choć – co do tego nie mam wątpliwości – istnieje prawo naturalne wpisane w naszą strukturę bytową – to tak trudno przychodzi nam niekiedy ustalenie, co jest jego realnym wyrazem, a także co powoduje, że historycznie zmienia się także chrześcijańskie podejście do niektórych z jego zasad i norm.

Niestety nie oznacza to zawsze postępu moralnego. Człowiek jest istotą złożoną, a kultury i cywilizacje zawsze są „przygodne”, zależne, niedoskonałe. W pewnych epokach czy kulturach więc lepiej czy głębiej rozumiemy jedne problemy czy wymiary prawa naturalnego, a w innych inne. W pewnych czasach jesteśmy ślepi na jedne wartości, a w innych na inne.

Warto o tym pamiętać, żeby nie utożsamiać prawa naturalnego z tym, co teraz (albo kiedyś) o nim myślano. Ono, jak każde odkrywanie rzeczywistości, jest także procesem, w którym są rzeczy niezmienne, ale także takie, które będą się zmieniać pod wpływem głębszej analizy człowieka i rzeczywistości, która go otocza.

– Tomasz P. Terlikowski

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy

„Św. Tomasza z Akwinu koncepcja prawa naturalnego i jej późniejsze interpretacje” – to tytuł seminarium zorganizowanego przez Instytut Kultury Prawnej „Ordo Iuris” w piątek 5 lutego 2021 w godz. 12:30-15:30. Panelistami będą wybitni eksperci w dziedzinie filozofii tomistycznej - prof. dr hab. Artur Andrzejuk (UKSW), ks. dr hab. Rafał Charzyński, prof. KUL oraz ks. dr hab. Piotr Roszak, prof. UMK. Spotkanie będzie połączone z promocją najnowszego numeru czasopisma „Kultura Prawna” dedykowanego pamięci prof. Czesława Martyniaka, międzywojennego znawcy koncepcji prawa naturalnego Akwinaty. Transmisja na kanale Ordo Iuris na YouTubie. Relacja z konferencji w TVP Kultura w Informacjach Kulturalnych o godz. 18:30.