Brama na wciąż otwarta przechodniom ogłasza, że gościnna i wszystkich w gościnę zaprasza …Ha! Mamy chyba problem i to nie z tym – oby znanym – cytatem, ale z jego treścią i pięknym przesłaniem. Brama bowiem już nikogo nie zaprasza. Bramy w Polsce nie tylko są pozamykane, ale też jest ich coraz więcej.

Furtki, wrota , bramy, szlabany i płoty mnożą się jak grzyby po deszczu. I cóż, że prócz tych szkaradnych, bylejakich w wielu miejscach pojawiają się coraz bardziej artystyczne, kute, w listeczki, kwiaty i inne wymyślne wzory? Że obok szkaradnych płotów z betonu rosną parkany drewniane, z eleganckich sztachet albo z porządnej siatki.

W deweloperskich ofertach i dostępnych wszędzie reklamach królują „zamknięte osiedla”. I gdybyż chodziło tylko o nowe osiedla! Ambicją wielu zarządów wielu tradycyjnych spółdzielni mieszkaniowych, często podzielonych teraz na mniejsze, jest właśnie brama i płot: żeby to było tylko nasze. Nasze, nasze, nasze! Tylko dla naszych samochodów i tylko dla naszych dzieci! Żadne inne, małe brudasy nie będą nam się kręcić po naszym osiedlu!

– To w pewien sposób zrozumiałe – broni sprawy znajomy psycholog, który zastrzega anonimowość nie tylko dlatego, że nie ma żadnych badań pod ręką, ale też popiera ogrodzenia i bramki i umie to uzasadnić. – Ludzie mają potrzebę ochrony swojej prywatności, izolowania się przed obcym, którego nie chcą wpuszczać do swojej przestrzeni i to z wielu przyczyn. Bo będzie nas widział, a my nie chcemy? Bo może sprofanuje naszą przestrzeń, zabrudzi, zapaskudzi? Zakłóci nam poczucie bezpieczeństwa?

To dlaczego w mickiewiczowskim zaścianku brama była na wciąż (prof. Stanisław Pigoń wyjaśniał, że to znaczy „na oścież”) otwarta i gościnnie zapraszała? Czy to kresowe dziedzictwo już nic nie znaczy? Pamiętam moje wileńskie ciotki, które – jak w Soplicowie – zawsze miały dom otwarty i zawsze było w nim coś na ząb. A przecież czasy były biedne, a i domy wykorzenionych z Kresów to były po prostu małe peerelowskie mieszkania. Ale brama była tam zawsze otwarta….

Na przełaj przez dwa podwórka

Bramy i płoty to jest dopiero czubek góry lodowej. Sama góra bowiem ma rozmiary bliżej nieznane: chodzi także o pozamykane tradycyjne przejścia między domami w zabudowie miejskiej, o blokowane szlabanami, barierami i słupkami osiedlowe drogi i dróżki, o pozmienianą tkankę miejską.

Nie można już wejść na staromiejskie podwórko, żeby je pokazać dziecku czy gościowi z zagranicy, jeśli się nie zna kodu. Nie można już sobie skrócić drogi, biegnąc na przełaj przez dwa podwórka i jedną bramę, żeby wypaść na inną ulicę. Nie trzeba wcale odwoływać do historycznych wspomnień z „Kamieni na szaniec” albo „Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie” czy do opisów z czasu stanu wojennego, żeby zrozumieć, jak możliwe były ucieczki przed pościgiem, jak można było kluczyć i wyskakiwać po przejściu trzech kamienic na zupełnie inne, spokojne, miejsce.

Nie trzeba historycznych wspomnień, bo zupełnie młody człowiek, lat 26, który wychował się w sercu stolicy, tuż obok sławnej i zasłużonej Hali Koszyki, z żalem wspomina czas – niedawnego przecież – dzieciństwa, kiedy po szkole przemykał z chłopakami przez podwórko, wypadał na zaplecze „Koszyków” i wpadał na następne podwórko, aby wyjść przez bramę na równoległą ulicę Noakowskiego.

A dziś? – Wszystko pozagradzane, pozamykane, nawet nie ma jak narzeczonej pokazać starych szlaków – żali się młody warszawiak.

– Za każdym razem, kiedy jadę do syna na Bemowo (stosunkowo nowa, wielka dzielnica stolicy – przyp. red.) zastanawiam się, czy znajdę do zaparkowania miejsce, z którego dojdę takim skrótem jak poprzednim razem, bo wciąż wyrastają tam nowe płoty – opowiada z kolei stary warszawiak. On też nie pokaże wnukom z Bemowa miejsc na Starym Mieście, gdzie się bawił jako dziecko, bo dawne podwórko ciotek jest zamknięte – i koniec. Nie znasz kodu do furtki, nie wejdziesz. Czy miasto jest jeszcze nasze? Nasze już bez cudzysłowu? Kto z nas próbuje się przeciwstawiać, bo mnie się jeszcze nie zdarzyło.

– Tu nie chodzi o kody do furtek, tylko o kody do naszych głów – mówi psycholog.

To, co się w nich porobiło? Tak długo musimy „odpracowywać” różne bóle i rany zadane przez komunę, kiedy z kolei nic nie miało być „nasze” i „moje”? Nawet nie odwołując się do poważnych badań, można stwierdzić, że rozwarstwienie rośnie. Klasowe?

Odstraszyć wszystkich

A przecież rzecz nie dotyczy tylko miasta! Już nie można mówić, że miedza dzieli. Polska wieś, zwłaszcza ta, gdzie są letniskowe osady, jest pocięta na kawałki i „wyhaftowana” płotami, siatkami, drutami i parkanami.

Spacerowałam niedawno z gościem z Warszawy wzdłuż dzikawego wciąż brzegu Wisły na często przeze mnie opisywanych kilometrach biegu rzeki, 576. i jeszcze kilku. Tam też pojawiają się oznaki „naszości”: otóż na „swoim” kawałku brzegu – czyli tym, na który wychodzi brama od posesji – jej właściciel lubi odstraszać wędkarzy, którzy przyjeżdżają z miasta, rozkładają foteliki i – o zgrozo – nawet plandekę nad nimi, i zasiadają na całą noc z nadzieją, że będzie branie. Właściciel ustawia więc nawet własne znaki drogowe, żeby ostrzec, że można tam wpaść do rzeki!

– Jeszcze gorzej jest nad jeziorami – objaśnił mi gość, zapalony kajakarz. – Sam parę lat temu w okolicach jeziora Serwy trafiłem do agroturystyki, której zabudowania były oddalone od brzegu. A właściciele działek położonych nad samym brzegiem poodgradzali się elegancko i to w taki sposób, że nie było jak wejść z zewnątrz do jeziora.


A przecież jest coś takiego jak prawo wodne! Wie o nim każdy zaawansowany miłośnik kajakowych wypraw szlakami śródlądowych rzek i jezior. Prawo wodne mówi mianowicie w artykule 32. że: 1. Każdemu przysługuje prawo do powszechnego korzystania z publicznych śródlądowych wód powierzchniowych, morskich wód wewnętrznych oraz z wód morza terytorialnego, jeżeli przepisy ustawy nie stanowią inaczej.

2. Powszechne korzystanie z wód służy do zaspokajania potrzeb osobistych, gospodarstwa domowego lub rolnego, bez stosowania specjalnych urządzeń technicznych, a także do wypoczynku, uprawiania turystyki, sportów wodnych oraz, na zasadach określonych w przepisach odrębnych, amatorskiego połowu ryb.

Gdyby to było niejasne, to mamy jeszcze artykuł 232: 1. Zakazuje się grodzenia nieruchomości przyległych do publicznych śródlądowych wód powierzchniowych oraz do brzegu wód morskich i morza terytorialnego w odległości mniejszej niż 1,5 m od linii brzegu, a także zakazywania lub uniemożliwiania przechodzenia przez ten obszar.

A więc nad wodą wszystko jest oczywiste: nie można grodzić terenu i urządzać prywatnej plaży. Dostęp do jeziora czy rzeki przysługuje każdemu. Właścicielem tych wód jest Skarb Państwa. Co nie znaczy, oczywiście, że nie dochodzi do łamania prawa. I nie należy się na to zgadzać, co już wymaga jakiegoś zaangażowania, także wiedzy, może przełamania niewiary w sens obywatelskiego działania, może wyjścia ze swej splendid isolation. Czy warto? Czy to się da zrobić?

W krótkim wakacyjnym artykule powinno być słonecznie, lekko, wesoło i optymistycznie. Dlatego na zakończenie jeszcze jeden przykład z „mojego” odcinka biegu rzeki Wisły: Na kolejnym, 577. jej kilometrze, rozmiłowani w swej rzece mieszkańcy przy wsparciu burmistrza umocnili wysoki brzeg, oczyścili, przygotowali do parkowania – żeby jak najwięcej osób mogło tam przyjeżdżać, zrzucić łódkę, korzystając z wygodnego zejścia na brzeg i cieszyć się nieujarzmioną jeszcze przyrodą, wiatrem i słońcem, rybami i swobodą. Bez bramek, bez furtek i zasieków.

– Barbara Sułek-Kowalska

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy