„Rozważania…” to manifest niemieckiego nacjonalizmu. Ale nie można bynajmniej tej książki traktować jako propagandowych wynurzeń teutońskiego szowinisty zagrzewającego do walki swoich rodaków rozrzuconych na wojennych frontach. Tomasz Mann był zbyt subtelnym umysłem, żeby zniżać się do poziomu tego rodzaju działalności. Jego esej można interpretować jako refleksje o duszy niemieckiej (książka bywa zaliczana do nurtu w polityce i kulturze Niemiec nazywanego Konserwatywną Rewolucją).

Mann w „Rozważaniach…” kreśli wizję dziejów, w której naród niemiecki jest zaprzeczeniem Zachodu. Historia Europy to wielowiekowy konflikt kultury z cywilizacją. W nim kulturę stanowią Niemcy, cywilizacją zaś jest Zachód (zwłaszcza Francja). Tytułowa apolityczność autora oznacza odrzucenie postawy, którą określa on mianem Zivilisationsliterat („literata cywilizacyjnego”). Termin ten odnosi do kogoś, kto zdradza sztukę dla polityki i szermując hasłem rewolucji 1789 roku „Wolność, Równość, Braterstwo”, wchodzi w rolę naprawiacza ludzkości.

W oczach Manna Francuzi są spadkobiercami uniwersalizmu Cesarstwa Rzymskiego. Chcą demokratyzować inne narody. Ale – według pisarza – Niemcy tym zabiegom się opierają. W ich naturze leży ciągły protest wobec kolejnych wcieleń rzymskiej dominacji – niezależnie od tego, czy tym wcieleniem będzie misja Kościoła katolickiego czy też polityka jakiegoś państwa, uzurpującego sobie pozycję wychowawcy ludzkości.

W tym kontekście Mann przywołuje postać Arminiusza. To wódz germańskiego plemienia Cherusków, który w 9 roku po narodzeniu Chrystusa odniósł słynne zwycięstwo nad wojskami rzymskimi w Lesie Teutoburskim. Zdaniem pisarza, Marcin Luter buntując się wobec papiestwa i inicjując reformację okazał się następcą Arminiusza. Podobnie Mann postrzega niemieckie elity, które na początku XIX stulecia stawiły czoła hegemonii napoleońskiej Francji w Europie.

Z „Rozważań człowieka apolitycznego” może płynąć wniosek, że jeśli naród niemiecki pragnie zachować swoją tożsamość, to nie może dać sobie narzucić demokracji i progresizmu. Musi odrzucić dyktat opinii publicznej i modnych teorii. Powinien strzec w sobie to, co Mann nazywa, Innerlichkeit („duchowym wnętrzem”, „wsobnością”). W eseju owo pojęcie łączone jest z nietzscheańskim indywidualizmem przeciwstawianym oświeceniowej idei uspołecznienia. Pisarz chce widzieć w Niemcach ludzi, których wolność przejawia się w wierności własnej tradycji.

Przy czym trzeba rozwiać istotną wątpliwość – Mann w „Rozważaniach…” patrzy na swoich rodaków krytycznym okiem. Wskazuje duchowy kryzys, w którym się pogrążyli. Piętnując zjawisko Zivilisationsliterat ma na myśli między innymi takie osoby, jak wspomniany już wyżej, jego brat.

Jeśli jednak potem pisarz zajął pozycję liberalną, to czy w takim razie od „Rozważań…” się odciął? Mann twierdził, że przełom światopoglądowy, który rzekomo stał się jego udziałem, to bzdurny wymysł. Podkreślał, iż proces twórczy ma charakter dynamiczny. Argumentował, że kończąc swój esej był już mentalnie w innym miejscu niż to, w którym się znajdował, gdy owo dzieło zaczynał.

Natomiast epilog do „Rozważań…” dopisało życie. Rzecz jasna w okresie międzywojennym Niemcy nie dali się Zachodowi ucywilizować. III Rzesza to świadectwo tego, że stało się wręcz odwrotnie.

Kiedy jednak państwo to poniosło w drugiej wojnie światowej klęskę, a reżim Hitlera został rozbity, zaczęła się reedukacja duszy niemieckiej. Tyle że podjęli się tego zadania nie Francuzi, lecz Amerykanie (USA jako nowy Rzym). Niemcy zostali zdemokratyzowani i uspołecznieni. Nałożyli na siebie wór pokutny, żeby pokajać się przed światem za zbrodnie nazizmu. A autorytetem i trendsetterem w niemieckim życiu publicznym stał się Zivilisationsliterat.

Czy jednak to wszystko jest jednoznaczne? Owszem, Niemcy „przezwyciężyli przeszłość” i stali się dla Europy wzorem liberalno-demokratycznego społeczeństwa. Ale to, że zamienili – by użyć słownictwa Manna – kulturę na cywilizację, nie oznacza, że zrezygnowali ze swojego egoizmu narodowego. Być może po prostu dla swojej Innerlichkeit znaleźli wygodny kostium. Taki, dzięki któremu będą mogli Europą władać bez rozlewu krwi.

– Filip Memches

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy