Czy utwory teatralne, które miały antyreżimową siłę rażenia w czasach PRL, zachowały aktualność? To pytanie się nasuwa, gdy mowa o sztukach Sławomira Mrożka (15 sierpnia 2023 roku minie 10. rocznica jego śmierci). Ów dramatopisarz, prozaik i rysownik, uchodzi w literaturze polskiej za czołowego demaskatora totalitaryzmów.

Trzeba jednak odnotować, że zanim Mrożek stał się antykomunistą, sam jako młody człowiek dał się uwieść komunizmowi. Wyrazem tego było złożenie przez niego podpisu pod tak zwanym Apelem Krakowskim – petycją tamtejszego oddziału Związku Literatów Polskich, popierającą sfingowany proces pokazowy przeciw księżom kurii krakowskiej. Z tego haniebnego epizodu pisarz jednak potem się odważnie rozliczał (choćby w autobiograficznej książce „Baltazar” z roku 2006).

Od roku 1963 Mrożek mieszkał na emigracji w krajach zachodnich. Tam tworzył dzieła zgryźliwie i zarazem aluzyjnie komentujące rzeczywistość „realnego socjalizmu”. Niemniej robił to już wcześniej – przed opuszczeniem Polski Ludowej – czyli w warunkach faktycznej cenzury państwowej. W PRL napisał sztukę, której chcę poświęcić uwagę – także dlatego, że nie ma ona statusu topowego utworu w dorobku Mrożka, oraz i z tego powodu, że gdy oglądałem ją w moich czasach licealnych jako przedstawienie szkolne (a był to rok 1987), zapadła mi ona w pamięci szczególnie.

Chodzi o jednoaktówkę „Na pełnym morzu” z roku 1961. Jej bohaterami jest trzech rozbitków, którzy płynąc na tratwie odkrywają, że zapasy żywności się wyczerpały. W tej sytuacji jeden z nich stwierdza, że skoro nie ma co jeść, to trzeba będzie… kogoś zjeść. Szkopuł w tym, że nikt nie chce stracić życia. Każdy stara się uczynić wszystko, żeby nie stać się ofiarą kanibalizmu.

Między rozbitkami zaczyna się więc gra o życie. Debatują oni o tym, w jaki sposób spośród nich wyłonić tego jednego, który będzie przez pozostałych dwóch spożyty.

Wpierw rozważane jest losowanie. Ale szybko zostaje ono odrzucone jako relikt mrocznej przeszłości i anachroniczny przesąd. Dochodząc do tego wniosku, mężczyźni są jednocześnie zgodni, że trzeba wybrać metodę godną ludzi światłych i cywilizowanych. A jest nią demokracja. Tyle że i ona zostaje skompromitowana. Głosowanie okazuje się bowiem nieważne, ponieważ biorą w nim udział trzy osoby, oddane głosy zaś są, z niewiadomych przyczyn, cztery.

Skoro tak, to dochodzi do zmowy dwóch rozbitków, którzy są bardziej przebiegli od trzeciego. Postanawiają oni na nim wywrzeć presję moralną i psychologiczną, żeby ten sam siebie złożył w ofierze. Próbują udowodnić mu, że w hierarchii społecznej stoi on wyżej od nich, więc w imię sprawiedliwości powinien oddać swoje życie, by tę skandaliczną nierówność zrekompensować.

W „Na pełnym morzu” Mrożek pokazuje, jak na postulatach egalitaryzmu żerują demagodzy. W tym sensie szydzi z argumentów wysuwanych nie tylko przez komunistów, ale w ogóle przez szeroko pojętą lewicę. Pod tym względem przekaz jego sztuki – zwłaszcza na polskim podwórku – wydaje się banalny. Po doświadczeniach z „realnym socjalizmem” łatwo się pastwić nad wszelkimi klasowymi „urawniłowkami”.

Ale Mrożek rozprawia się też z bolączkami, które trapią demokrację. I w tej kwestii „Na pełnym morzu” okazuje się utworem aktualnym.

ODWIEDŹ I POLUB NAS
Demokracja jest przecież polityczną świętością naszych czasów. Kto zgłasza do niej zastrzeżenia, naraża się na to, że zostanie okrzyknięty „faszystą” i tym samym skazany na ostracyzm. W kręgu cywilizacji zachodniej obowiązuje bowiem quasi-manichejska wizja rzeczywistości: Światłość ściera się z Ciemnością, czyli demokracja – z wszelkimi rodzajami zamordyzmu.

Tymczasem Mrożek w „Na pełnym morzu” – tak jak i w innych swoich sztukach – występuje jako wielki sceptyk, który wątpi w obietnice składane przez różnych uszczęśliwiaczy ludzkości. I bynajmniej nie chodzi tu tylko o narracje, które poniosły bankructwo wraz z krachem „realnego socjalizmu”.

Dostaje się zatem od pisarza demokracji jako formie rządów podatnej na rozmaite zakulisowe manipulacje. Są przecież cisi tyrani – a w „Na pełnym morzu” należy do nich inicjator kanibalistycznej walki o przetrwanie – którzy nie mają problemów, żeby mechanizmy demokratyczne wyzyskać dla siebie. I bynajmniej sedno sprawy nie leży w fałszerstwach wyborczych. W sztuce Mrożka takie fałszerstwo pełni chyba jednak rolę ilustracyjną czy też metaforyczną.

Natomiast kłopoty z demokracją mają charakter systemowy. Pozbawiona ram aksjologicznych, staje się ona narzędziem grup, które są zdolne przechytrzyć ją i przeforsować korzystne dla siebie rozwiązania. Do tych grup zaliczają się między innymi biznesmeni, sędziowie, dziennikarze. Ale też można tu wymienić różne krzykliwe „mniejszości”. Domagają się one dla siebie przywilejów zwanych „równouprawnieniem”, a wobec oponentów stosują szantaż moralny i psychologiczny – tak jak w „Na pełnym morzu” dwóch rozbitków, którzy próbują przekonać trzeciego, że w imię sprawiedliwości powinien on dać się im zjeść.

Tak więc ta jednoaktówka Mrożka świadczy o tym, że twórczość pisarza to nie są rupiecie po PRL. W epoce rozmaitych poprawności politycznych jego dzieła zachowują dysydenckość. Tyle że ich autor mógłby temu zaprzeczyć. Ale to dlatego, że skłonny był do autoironizowania.

– Filip Memches

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy