Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku od początku swojego istnienia wywołuje w Polsce kontrowersje. Pomińmy polityczne tło konfliktu o tę placówkę. Chodzi bowiem głównie o spór ideowy, którego przedmiotem jest sam pomysł, żeby opowiedzieć o globalnym konflikcie z perspektywy wszystkich narodów, a nie tylko Polaków.

Nie ma co ukrywać: jeśli chodzi o dramatyczne wydarzenia z lat 1939-1945, to mamy w Polsce określone oczekiwania wobec świata. Chcemy, żeby na to, co się wtedy stało, ludzie patrzyli wszędzie poprzez pryzmat głównie naszego bohaterstwa i naszej martyrologii.

Czujemy się bowiem największą ofiarą wojny. A jeśli tak, to wyzbyty polonocentryzmu uniwersalizm przyświecający twórcom MIIWŚ przesłania wyjątkowość naszych rodzimych doświadczeń. Skądinąd takie podejście przypomina żydowski stosunek do przeszłości: traktowanie Holokaustu jako katastrofy, z którą nie można porównywać cierpień innych narodów.

W roku 2017 nowe szefostwo gdańskiego muzeum postanowiło dokonać w nim zmian. Miały one iść w kierunku dowartościowania daniny polskiej krwi. Ale ekspozycję główną nadal cechuje ujęcie uniwersalistyczne, o czym miałem okazję się przekonać podczas wizyty w MIIWŚ w trakcie sierpniowego urlopu.

Gdy zwiedzałem kolejne pomieszczenia gdańskiej placówki, towarzyszyło mi dojmujące poczucie, że obcuję nie z historią Polski, ale z historią powszechną. I dobrze. W zaprezentowanej wizji dziejów niemało miejsca poświęcono choćby niedoli narodów azjatyckich pod okupacją Japonii, która traktowała je ze szczególnym okrucieństwem.

Jaki jednak jest główny przekaz gdańskiej placówki? W roku 1939 wojnę wywołały dwa państwa totalitarne. To, że od roku 1941 Związek Sowiecki toczył krwawe walki z III Rzeszą, by następnie znacząco się przyczynić do jej pokonania, nie zmienia faktu, iż na czerwonym imperium zaciążyła współodpowiedzialność za ogrom popełnionych zbrodni.

W tym kontekście rezultaty wojny jawią się jako niesprawiedliwe. Jeden z agresorów wyszedł z niej bowiem – niezasłużenie – w glorii wybawiciela ludzkości od jarzma faszyzmu i nazizmu. ZSRR nie poniósł kary za udział w wywołaniu wojny, natomiast w strefie jego wpływów znalazła się duża część Europy – w tym takie kraje, jak Polska czy Rumunia, a więc zaatakowane przez Sowietów w latach 1939-1940.

Paradoksalnie taka narracja antagonizuje dwa państwa, które dziś – jak to nieraz w historii bywało – dążą do zbliżenia. Chodzi o Niemcy i Rosję.

I tu warto przypomnieć zarzuty formułowane pod adresem koncepcji MIIWŚ już wtedy, gdy instytucja ta dopiero powstawała. Pojawiały się głosy, że gdańskie muzeum będzie iść w sukurs tym tendencjom niemieckiej polityki historycznej, które usiłują rozmyć odpowiedzialność narodu niemieckiego za wybuch i przebieg drugiej wojny światowej.

W uproszczeniu argumenty krytyków można streścić następująco: z koncepcji MIIWŚ można wysnuć wniosek, że to nie Niemcy walczyli z Polakami, lecz jacyś źli żołnierze mordowali jakichś dobrych cywilów – a przynależność narodowa i państwowa jednych i drugich schodzi na dalszy plan.

Paliwa do formułowania takich zarzutów dostarczali sami twórcy gdańskiej placówki. W roku 2008 na łamach periodyku „Przegląd Polityczny” ukazał się tekst Pawła Machcewicza i Piotra M. Majewskiego „Muzeum II Wojny Światowej. Zarys koncepcji programowej”. Autorzy pisali w nim między innymi: „Ukazanie wojny przez pryzmat losów żołnierzy, jeńców, więźniów obozów, robotników przymusowych czy ogółu ludności cywilnej stanowić będzie, jak sądzimy, najbardziej uniwersalny i zrozumiały dla wszystkich zwiedzających przekaz – niezależnie od ich narodowości. Taka perspektywa niesie też w sobie głęboko pacyfistyczne przesłanie, zgodnie z ideą Muzeum”.

I właśnie z tym przesłaniem – budzącym entuzjazm choćby polityków niemieckiej chadecji, którzy upominają się o uhonorowanie niemieckich „wypędzonych” jako rzekomych ofiar polskiego i czechosłowackiego rewanżyzmu – zdaje się polemizować obecne szefostwo MIIWŚ. Nie polemizuje ono natomiast z narracją o dwóch winowajcach wojny.

W krajach Unii Europejskiej narrację te zwalczają środowiska lewicowe, które z pobudek ideologicznych nie godzą się na stawianie znaku równości między Związkiem Sowieckim a III Rzeszą. Strzegą one bowiem ugruntowanego po wojnie poglądu, że o ile nazizm stawiał sobie wyłącznie eksterminacyjne cele, to komunizm zrodził się z moralnie szczytnych pobudek (odsyłam do rozmowy na ten temat z Bogdanem Szlachtą „Nie warto przymykać oka na jeden totalitaryzm” w bieżącym wydaniu Tygodnika TVP).

Natomiast w Rosji obarczanie ZSRR współodpowiedzialnością za wywołanie wojny traktowane jest jako bluźniercze głoszenie negacjonizmu historycznego, które może skutkować nawet więzieniem.

I właśnie dlatego narracja MIIWŚ obnaża różnice dzielące Niemców i Rosjan w ocenie przeszłości. Ci pierwsi bowiem wciąż demonstracyjnie chodzą w worach pokutnych, ale po cichu chętnie by zwalili część winy na tych drugich.

Nie od dziś w naszym kraju pojawiają się obawy, że Niemcy i Rosja dążą do uczynienia z Polski wspólnego kondominium. Ekspozycja główna MIIWŚ pokazuje, że polityka historyczna jest tym polem, na którym interesy tych dwóch państw są jednak rozbieżne.

– Filip Memches

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy