Nie wie ów statystyczny Monsieur Dupont także i tego, że już jego przedchrześcijańscy, zlatynizowani przodkowie obchodzili wtedy ważne dla siebie święto paganalia, czyli siewów. Poświęcone było ono bogini Ceres (opiekującej się polami, sadami i urodzajem) i Tellus (matki, bogini płodności i mnożenia się rodzaju ludzkiego). W tych starożytnych rzymskich celebracjach składano bogom m. in. wypiekane w domach placki ofiarne. Miały one zabezpieczyć nowe zasiewy przed zniszczeniem przez ptactwo, owady, zimno i inne niepogody, chwasty i choroby.

Zaraz też, w połowie lutego, miało miejsce etruskie jeszcze święto oczyszczenia przez ogień, zwane Februa (od którego zresztą łaciński luty brał swoją nazwę). Ono z kolei przechodziło płynnie w święto wspominania przodków, parentalia romaines i święto bożka Pana, luperkalia. W ich czasie pszenne placki kozłogłowemu bożkowi składały dziewicze westalki.

W czasach późnego Cesarstwa święta owe celebrowali głównie pogańscy chłopi, którzy – poza składaniem stosownych ofiar z upieczonej czy usmażonej zeszłorocznej mąki – szli z pochodniami i świecami na pola przed siewem, aby je tym ogniem oczyścić.

Ten właśnie rytuał spodobał się i jednak niepokoił świętego Papieża Galazjusza I, który choć panował nad Kościołem jedynie cztery lata, to zdołał dokonać wielu dzieł. W tym „ochrzcił” w roku 472 n.e. lutowe święta rzymskie, łączące w sobie i płodność, i troskę o ludzkość, i oczyszczanie pól, i pieczenie placków.

Zadanie nie było aż tak niebotycznie trudne. Oto bowiem według rytuału żydowskiego, a więc obowiązującego Świętą Rodzinę, 40 dni po urodzeniu syna kobieta powinna była poddać się rytualnemu oczyszczeniu. Te 40 dni „nieczystości poporodowej” (lub 80 – po urodzeniu córki) dawały jej szansę na zagojenie ran i odpoczynek oraz ciągły kontakt z dzieckiem. Nie mogła bowiem jako „nieczysta” nawet siadać na „czystych” sprzętach, a co dopiero gotować wszystkim strawy czy uprawiać seks z mężem. Tak zatem i Matka Jezusa musiała była uczynić 40 dni po 25 grudnia, czyli 2 lutego.

Opis ewangeliczny całego zajścia jest obszerny, jest więc co świętować – tekstu liturgicznego nie zabraknie. „Oczyszczenie Maryi” czy – jak teraz, po Soborze Watykańskim II mówimy – „Ofiarowanie Jezusa w Świątyni” to znaczące katolickie święto. Aż do czasu ostatniego Soboru kończyło ono okres Bożego Narodzenia.

Papieżowi Galazjuszowi I sam pomysł wydał się chyba doskonały. Oczyszczanie pól to rytualne oczyszczenie Maryi, w końcu Matki najważniejszej ze wszystkich matek, a światło to dobry symbol na nadal długie zimowe lutowe wieczory. Specjalna pochodnia/świeca – czemu nie? Niech ludzie wierzą, że to „maryjne” światło chroni od zła.

I nasze babcie wierzyły w „gromnice” od gromów. Od samego początku te pochodnie czy świece ceremonialnie zapalano w kościele i obnoszono procesyjnie. A placki? Placki trzeba wypiec i rozdać głodnym oraz ubogim pielgrzymom, zamiast składać na ofiary bożkom.

Proste, genialne, skuteczne. Święto w swej nowej formule szybko się przyjęło i wyparło pogańskie celebracje. Co z nich zostało?

W Polsce niewiele, gdyż Słowianie siali co najmniej miesiąc później niż Rzymianie („sory, taki mamy klimat”) i mieli dość swych własnych, pogańskich obyczajów do sprytnego „ochrzczenia” przez misyjny Kościół pięć wieków później. Ale we Francji sporo.


Do dziś naleśniki na 2 lutego, czyli CHANDELEUR, smaży się na ogół w domu. Z mąki pszennej, na patelni z odrobiną masła. Podczas tej operacji trzeba odwracać naleśniki w locie i zasadniczo pracować nad ich usmażeniem jedną ręką. W drugiej bowiem zaciśnięta być powinna złota grudka czy moneta, co ma zapewnić powodzenie materialne w nowym roku.

Stare francuskie przysłowie powiada: Si point ne veux de blé charbonneux, mange des crêpes à la Chandeleur. Na język polski i współczesny dałoby się je przełożyć następująco: jeśli nie chcesz pszenicy ze sporyszem, na Gromniczną jedz naleśniki. Rzecz zatem niebagatelnie miała zabezpieczać Francuzów przed jednym z najpowszechniejszych i najgroźniejszych zatruć pokarmowych ludzi przednowoczesnych. Jako „święty ogień” sporysz zabijał bowiem w średniowiecznej Francji tysiące ludzi.

Sporysz to przetrwalniki grzyba, buławinki czerwonej. Poraża ona zboża, tak że nie tylko mizernieją plony, ale i to co się urodzi daje mąkę trującą. Koloru węgla (blé charbonneux), jako że sporysz jest ciemny i wygląda jak drobne, zczerniałe ziarna. Pełen rozlicznych alkaloidów, w tym ergotaminy wykorzystywanej przy produkcji LSD.

Zatem po spożyciu powoduje halucynacje oraz niedokrwienia tkanek, a co za tym idzie – ich gnicie i odpadanie. Owrzodzenia dotykały zwłaszcza rąk i nóg chorych, a na sporysz cierpiała niegdyś połowa Europy. W Polsce był rzadki, przyczynił się więc do niezwykłego sukcesu handlowego rodzimego zboża i Gdańska, który je rozsyłał. U nas zboże po prostu było, gdy Europa głodowała.

Wprawdzie już od XV wieku na terenie Francji dawało się kupić „crepy i galety” z wypieku, nazwijmy to – „ulicznego” czy komercyjnego, ale te robione w domu są zawsze najlepsze i… najtańsze. Przepis, który teraz podam znalazłam w książce „La veritable cuisine de famille”, wydanie nowe, poprawione i poszerzone, z roku 1940, autorki ukrywającej się pod pseudonimem Ciotka Maria:

„Jeśli chcesz jakieś 20 naleśników, weź funt mąki i rozrabiaj go powoli z wodą, tyle ile wejdzie, ale by grudek nie było. Gdy konsystencja jest już dobra do smażenia, dodaj jajo, albo nawet dwa, jeśli ciasto nadal trochę za gęste. Następnie dodaj łyżkę spirytusu i łyżeczkę białej soli. Ubijaj mocno i odstaw, by wypoczęło dwie lub trzy godziny. Na patelni połóż kawałek masła lub smalcu wielkości laskowego orzecha i daj mu się roztopić na średnim ogniu. Gdy patelnia jest już dobrze rozgrzana, wlej na nią niedużą chochlę ciasta i poruszając na prawo i lewo patelnią spraw, by ciasto równomiernie pokryło jej dno. Im naleśniki cieńsze, tym smaczniejsze. Usmażywszy po jednej stronie, przewrócić za pomocą widelca na drugą (tego nam 2 lutego robić nie wolno, trzeba podrzucać!) i znowu smażyć. Naleśniki trzeba jeść gorące, bo ciepłe czy zimne są niestrawne. W dni postne masło czy smalec możemy zastąpić olejem. Wystarczy go łyżeczka na każdy naleśnik. Naleśniki gryczane robi się głównie w Bretanii. Zabieramy się do nich tak, jak do zwykłych naleśników, z tym, że mąkę pszenna zastępujemy gryczaną”.

W domu robię naleśniki mniej więcej tak: na trzy czwarte litra mleka biorę szklankę mąki (najlepiej „fluide”, w Polsce to będzie krupczatka) i jajko albo dwa, gdy są małe, oraz szczyptę soli i szczyptę proszku do pieczenia. Miksuję w blenderze do uzyskania gładkiej masy gęstości płynnej, tłustej śmietany. Dodaję kilka łyżek oleju i znowu miksuję. Patelnie teflonową wysmarowuję skórką ze słoniny i, gdy gorąca, leję ciasto, tak aby naleśnik był najcieńszy jak się da. Smażę króciutko z dwóch stron.

Uwielbiam naleśniki odsmażane, z powidłami śliwkowymi. Albo tort z naleśników gryczanych. Tak jarski (np. ze szpinakiem i gorgonzolą), jak i mięsny. Jeśli chodzi o możliwe warianty, to tylko sky is the limit.

W końcu jednak, w takiej czy innej formie, placki pszenne towarzyszą naszemu gatunkowi od jakichś 14 tysięcy lat i z pewnością każdy jakoś tam potrafi je zrobić i usmażyć „na rozum i wyczucie”. Trzeba tylko pamiętać, by 2 lutego trzymać w tym czasie w dłoni złotą monetę na szczęście.

– Magdalena Kawalec-Segond,
doktor nauk medycznych, biolog molekularny i mikrobiolog od lat mieszkająca w Strasburgu

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy