TYGODNIK.TVP.PL: Wyjaśnijmy na początek, z kim rozmawiamy: kryminolog czy kryminalistyk?

PIOTR GIRDWOYŃ: Z pewnością nie kryminalista! (śmiech). Warto wyjaśnić dwa wspomniane pojęcia, gdyż nie są tożsame. Kryminolog to badacz tła zjawiska przestępczości, analizujący przyczyny: dlaczego pewne grupy społeczne łamią prawo. Kryminalistyk natomiast zajmuje się sposobami wykrywania przestępstw na potrzeby danego postępowania.

Łączy pan teorię z praktyką?

Jestem zarówno profesorem prawa karnego, jak i adwokatem. Wybierając profesję zainspirowało mnie przede wszystkim to, jak dość nudny przedmiot, którym jest prawo staje się ciekawy, gdy wiąże się z innymi dziedzinami. Kryminalistyk musi mieć wiedzę biologiczną, medyczną, ale także techniczną.

I informatyczną! Od czasów Sherlocka Holmesa, czy porucznika Borewicza w działaniach dochodzeniowych wiele się zmieniło.

Faktycznie, stoimy na progu trzeciej rewolucji w dziedzinie wykrywania przestępstw. Pierwszą było upowszechnienie daktyloskopii, badanie odcisków palców w dochodzeniach masowo zaczęto wykorzystywać od przełomu XIX i XX wieku. Drugą – badanie DNA, gdzie dzięki analizie genetycznej od lat 80. znacznie łatwiej wykrywać sprawców najcięższych zbrodni. Teraz wchodzimy w erę analizy danych przy pomocy algorytmów sztucznej inteligencji.

Policjanta zastępuje coraz częściej komputer?

Często dochodzenie jest wręcz banalne. Najlepiej zakamuflowane laboratorium produkujące narkotyki nie jest w stanie ukryć zużycia wody czy energii, a policja identyfikując takie miejsce dochodzi do nich jedynie na podstawie analizy danych. Choć ostatnio w Wielkiej Brytanii to nie algorytm połączył fakty, ale spostrzegawczy dzielnicowy. W rzędzie szeregowców tylko na jednym dachu roztopił się śnieg. Na strychu była emitująca ciepło hodowla marihuany.

Co liczby mówią nam o polskiej przestępczości? I czy dziś w ogóle opłaca się łamać prawo?

Statystyki mówią, że w Polsce przestępca to najczęściej ktoś, kto wieczorem wypił za dużo alkoholu i na drugi dzień rano usiadł za kierownicą. Druga grupa to osoby popełniające czyn kradzieży z włamaniem. Przestępcy w znakomitej większości to nie są asami zbrodni jak profesor Moriarty, postać z książek sir Artura Conan Doyle’a.

Co jakiś czas uwagę opinii publicznej przykuwają morderstwa.

Sprawy o zabójstwo mają duży rozgłos społeczny, ale z punktu widzenia kryminalistyki są dość schematyczne. Do zbrodni najczęściej dochodzi, gdy pojawia się alkohol, kłótnia, rękoczyny.

Gdyby teraz przyszło mi do głowy wyrządzić panu straszną krzywdę, to jedyny ślad po naszym spotkaniu pozostanie tylko w komunikatorze internetowym i to wcale nie tym najbardziej znanym...

To jest zupełnie nowa jakość. Należałoby sprawdzić, który podmiot jest właścicielem serwisu i jaką ma politykę udostępniania danych użytkowników w naszym kraju. Nie zawsze platforma społecznościowa jest do tego zobligowana...

Mimo wszystko w dobie wszechobecnych algorytmów, internetowych platform i środków komunikacji życie przestępców staje się coraz trudniejsze.

Jeżeli państwo chce wykorzystać nowe technologie, to nie dotyczy to już tylko dwóch stron: obywatela i aparatu ścigania. W ostatniej dekadzie pojawiła się trzecia strona, czyli wielkie korporacje zarządzające platformami komunikacyjnymi i mające swoją politykę w dziedzinie ochrony prywatności, gromadzenia i udostępniania danych.

W czasach poczty i telekomunikacji sprawa była jednak prostsza. Milicja, czy policja zakładając podsłuch, wykorzystywała infrastrukturę państwowego monopolisty. Dziś międzynarodowe serwisy zbierają i posiadają o nas więcej danych niż organy ścigania i niekoniecznie muszą się z nimi z kimkolwiek dzielić.

Technologia znowu wyprzedza ustawodawstwo?

W obliczu nowych technologii i całkowicie nowej rzeczywistości, w jakiej żyjemy przydałaby się ustawa o czynnościach operacyjno-rozpoznawczych. Mielibyśmy jasność, jakie są procedury, jak wygląda gromadzenie danych i przekazywanie ich w określonych sytuacjach państwu. Obecnie metody operacyjne są niejawne. Nie wiadomo też czemu służą; czy zbieraniu dowodów, czy zbieraniu informacji. A to zasadnicza różnica!

Czy gdybym znalazł się w spektrum zainteresowania policji, czy miałaby dostęp do mojego Facebooka?

Skoro nasz telefon i zainstalowana w nim aplikacja rejestruje to, o czym rozmawiamy aby później targetować reklamy... to odpowiedź jest oczywista. Dzisiejsza technologia pozwala podsłuchiwanie naszej rozmowy nawet przy wyłączonym telefonie, oczywiście pod warunkiem, że nie została z niego wyjęta bateria.

Czy służby stosują to rozwiązanie, czy nie stosują? Możemy się jedynie domyślać. Podobnie jest ze słynnym Pegasusem. Nie wiadomo, czy został zakupiony, czy jest stosowany.

Amerykanie już dawno zgodzili się na wszystko - ze względu na zagrożenie terrorystyczne.

W USA w tej sprawie sytuacja jest zdrowa. Uchwalono ustawę Patriot Act i wszystko jest jasne. Pamiętajmy, jednak że na straży prawa na końcu i tak będzie stał niezależny przedstawiciel władzy sądowniczej, który będzie pilnował legalności postępowania. Dlaczego przy zatrzymaniu przestępcy w USA najważniejsze jest wygłoszenie słynnej formuły, tzw. Ostrzeżenia Mirandy.

„Wszystko, co powiesz, będzie wykorzystane przeciwko tobie”!

To kluczowy element legalności postępowania. Bez tej usłyszenia tej formuły doprowadzony przez sąd przestępca złapany z bronią i zrabowanymi łupami będzie wypuszczony wolno. Gdy policjant nie wygłosi formuły sędzia uzna, że całe postępowanie jest nielegalne. W państwie prawa kluczowe jest przestrzeganie procedur.

Ostatnio procedury karne w USA coraz częściej wykorzystują wspomniane fenotypowanie, wykorzystywanie DNA do skazywania przestępców. Banki DNA mają tam prawie 15 mln rekordów.

Najpierw prawo musi dopuścić gromadzenie tych danych. Odnośnie do fenotypowania, to faktycznie – ślad DNA zostawiamy wszędzie, choćby na tej filiżance kawy, którą podniosłem do ust. Mało tego na podstawie kodu DNA można odtworzyć moją płeć, rasę, a nawet przybliżone cechy fizyczne wyglądu.

Słyszałem, że w Stanach skazano po latach mordercę w dawno zapomnianej sprawie, gdyż w banku DNA znalazł się materiał jego… syna.

Profilowanie DNA jest technicznie możliwe, ale najważniejsze, czy jest to dopuszczalne prawnie i czy zawsze gwarantuje 100 proc. skuteczności bez groźby pomyłki. Rzeczy, na których zostawiłem swoje DNA mógłby pan zostawić w miejscu zbrodni. Czy na podstawie tego znalazłbym się wśród podejrzanych? Wspomniane Stany Zjednoczone mają najbardziej zaawansowane laboratoria kryminalistyczne, ale popełnia się tam bardzo dużo pomyłek.

Podobnie jak w sprawie wielokrotnego mordercy grasującego w Niemczech i Austrii tzw. Fantoma z Heilbronn?

To jest świetny przykład potwierdzający, że do badania zbrodni mamy rozum, a nie tylko najnowszą technologię. Całe Niemcy szukały pierwszej seryjnej morderczyni, gdyż w kilku miejscach pojawiały się te same kobiece ślady DNA. Ostatecznie okazało się, że to pracowniczka w laboratorium zanieczyściła swoim DNA watę z wymazówek do pobierania próbek…

Mimo wszystko genetyka pozwala na rozwiązanie najbardziej zawiłych zagadek.

Najciekawszą było potwierdzenie miejsca pochówku hitlerowskiego zbrodniarza dr Josefa Mengele, który zmarł w Brazylii w roku 1979. Wykorzystano nie tylko kartotekę SS, gdzie znajdowały się parametry jego wyglądu wprowadzone pod kątem aryjskości, w tym rozstaw charakterystycznej szczeliny między zębami. Kluczowym dowodem stała się analiza DNA krewnych z linii żeńskiej, od których pobrano próbki i potwierdzono tożsamość szczątków.

Co ze sprawami zamkniętymi w archiwum?

Zapomniał pan dodać literki „X”, czyli „archiwum X” — tak w żargonie policyjnym nazywają się stare nierozwiązane sprawy. Zastanawiam się, dlaczego nawiązują do nazwy słynnego przed laty serialu, skoro tam agenci FBI mierzyli się ze sprawami mającymi pierwiastek nadprzyrodzony. Gdy media zaczynają się nimi interesować, dzwonić do mnie, wtedy wiem, że zaczyna się sezon wakacyjny.

Czy analiza DNA otworzy nowy rozdział?

Trudno zakładać, że do rozwiązania takich spraw jak przedwojenne morderstwo Gorgonowej czy „wampira z Zagłębia” miałyby być pomocne próbki DNA. Należałoby mieć w takim wypadku pewność, że zostały pobrane i przechowywane zgodnie z wszelkimi procedurami.

Do rozwiązania starych spraw często nie potrzeba zaawansowanej medycyny. Czasem wystarczy, że na akta rzuci okiem ktoś, kto ze sprawą nie ma nic wspólnego. Przeczyta po raz pierwszy, połączy fakty i nagle znajduje nowy trop.

– rozmawiał Cezary Korycki

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy

Prof. Piotr Girdwoyń jest absolwentem Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie obronił pracę doktorską pt.: „Wersje kryminalistyczne”. Profesor zwyczajny Instytutu Prawa Karnego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. W roku 2017 został ustanowiony Chair Professor w Criminal Justice College of East China University of Political Science and Law w Szanghaju (2017-2020) oraz Visiting Professor w College of Medicine and Forensics na Xi’an Jiaotong University w Xi’an (2017-2018). Pracuje jako adwokat w kancelarii Pietrzak Sidor &Wspólnicy.