Parlamenty. Posłowie. Powszechne prawo wyborcze dla mężczyzn i powszechna oświata. Jedenaście języków urzędowych (niemiecki nigdy nie stał się „państwowym”, choć był najpowszechniej używany). Dwadzieścia ciał przedstawicielskich – od Sejmów Krajowych, przez parlament Zalitawii (czyli Krajów Korony Świętego Stefana) po ogólnokrajowy. Bezstronna administracja, niezawisłe sądy, prasa satyryczna i śledcza, dla której nie istniało tabu, nawet (zwłaszcza) gdy szło o skandal szpiegowski w armii czy nieobyczajne prowadzenie się bratanka cesarza.

Sto kilkadziesiąt partii, w tym 30 ogólnopaństwowych, i najosobliwsze alianse taktyczne między nimi: w Galicji syjoniści z chasydzkim zapleczem bratali się z Rusinami, polscy i słoweńscy posłowie zmawiali się, by zablokować Chorwata. Cesarstwo Austro-Węgierskie było u progu XX wieku drugą w Europie ostoją praworządności obok Wielkiej Brytanii – ale ze względu na swój wielonarodowy i „wielopoziomowo federacyjny” charakter było zarazem niedościgłym pomysłem na Stany Zjednoczone Europy: dziś pozostaje nam patrzeć zaledwie na parodie tamtej idei.

Milion guldenów za zmianę uczuć

Za nudno? Za mieszczańsko? Można zatem od drugiej strony: to państwo w którym w roku 1914 na dworze obowiązywały procedury z czasów panowania Karola V Habsburga w XVI-wiecznej Hiszpanii: świeżo poślubionej małżonce Franciszek Józef I wręczył po nocy poślubnej Morgengabe, czyli „wynagrodzenie za utratę dziewictwa” w niebagatelnej kwocie12 tysięcy złotych dukatów w worku z jeleniej skóry.

Z kolei Zofii de domo Chotek, żonie zastrzelonego w Sarajewie arcyksięcia Ferdynanda, która zginęła, osłaniając męża przed kulą Gavrilo Principa, wyprawiono oficjalnie „pogrzeb państwowy III klasy”: jej trumna stała o 35 cm niżej niż trumna małżonka, a na jej wieku mistrz ceremonii kazał (złośliwie) położyć rękawiczki i wachlarz, czyli atrybuty damy dworu, którą przez zamążpójściem była.

Niektórych małżeństw morganatycznych Dwór nie wybaczał, choć innym po cichu błogosławił: 34-letni arcyksiążę Jan, zmieniając konie pocztowe w Ausee, zakochał się do szaleństwa w 16-letniej poczmistrzównie Annie Plöchl i, uprosiwszy u cesarza zgodę na porzucenie zaszczytów, osiadł pod nazwiskiem hrabiego Brandhofer jako poczmistrz, wychwalając w dodatku uroki szczęśliwego pożycia w autobiografii, którą zaczytywało się biedermeierowe mieszczaństwo całej Europy.

Najwięcej pojedynków między oficerami i innymi ludźmi wyższego stanu honorowego miało miejsce nie w Hiszpanii, nie w Teksasie, ale właśnie w Cesarstwie. Jego władca zaś wstawał o piątej rano i dwa razy w tygodniu przyjmował osobiście na audiencji poddanych z całego, liczącego 50 milionów ludności, państwa. Jedynym warunkiem, by dostać się na audiencję, było napisanie podania ręcznie: te przedkładane na maszynie były natychmiast odrzucane.

Ale sprawa warta była zachodu, bo na audiencji takiej można było wyprosić nadzwyczajne złagodzenie kary albo spłatę honorowego długu. Żadna z nich nie kosztowała Najjaśniejszego Pana tyle, co uciszenie uczuć hrabiny Oraczewskiej, która zapałała namiętnym uczuciem do następcy tronu, arcyksięcia Rudolfa, co groziło nie lada skandalem: była wszak żonata. Cesarz, dowiedziawszy się, że za rezygnację ze swych uczuć ziemianka z Wołynia żąda miliona guldenów, wydał polecenie: „Zahlen und expedieren!” (spłacić i odprawić).

Pępek świata

Za staroświeckie? Baśniowe? Warto rzucić okiem na Wiedeń pierwszej dekady XX wieku, by uświadomić sobie, że jeśli narodziny Nowoczesności, która określiła na dobre i złe cały nasz czas dokonały się w jakimś konkretnym miejscu to właśnie tam, między Ringiem a „obwodnicą zewnętrzną”, czyli Gürtel. O tamtej dekadzie pisały dziesiątki autorów, od Christiana Brandstattera po Janinę Nentwig, ale my przytoczmy tylko polskiego autora, Piotra Szarotę, i fragmenty z jego książki „Wiedeń 1913”. Właściwie wystarczą same nazwiska.

Uwaga, proszę zapiąć pasy: Canetti, Kafka, Kraus, Musil. Może malarze? Böcklin, Kokoschka, Klimt, Egon Schiele. Może muzycy? Alban Berg, Schönberg, Szymanowski. Filozofowie? Karl Popper i Ludwig Wittgenstein. Mędrcy i szarlatani? Zygmunt Freud i Albert Einstein. Ale co tam, sięgnijmy po karty atutowe, czyli polityków: Theodor Herzl, czyli de facto twórca państwa Izrael, oraz Lew Trocki, Józef Dżugaszwili. Włodzimierz Ilicz Lenin – oraz Adolf Hitler.

Torakochirurdzy, architekci i fizycy ciągnęli do miasta nad Dunajem przekonani, że to tam mieści się pępek świata. A gdyby jeszcze dodać „dzieci Wiednia”, wygnańców, którzy z Wiednia w cieniu Anschlussu ciągnęli do Nowego Jorku i Kalifornii – okazałoby się, że bez tego miasta nie ma dwudziestowiecznej socjologii, fizyki atomowej i semantyki.

O obrazach i książkach łatwo jednak pisać: trudniej o armii. Warto więc przypomnieć, że Austro-Węgry wprowadziły powszechną służbę wojskową jako drugie na świecie (po Prusach), w roku 1866, i że w ich przypadku, biorąc pod uwagę poziom, z jakiego startowały niektóre prowincje, jego rozległość i wielonarodowość, silniejsze niż gdzie indziej narzędzie budowania szerszej tożsamości. Wspólne doświadczenie młodych ludzi ze wszystkich klas i stanów spoiło „niemożliwe państwo” na pół wieku.

Szkolenie w języku ojczystym

Służba ta była „powszechna” z tytułu prawnego: w rzeczywistości odbywało się losowanie, któremu podlegali wszyscy potencjalni poborowi. Na poligony trafiała jedynie część – w rezultacie zaś powoływano w szeregi mniejszy odsetek młodych mężczyzn niż w innych krajach kontynentu.

Tych jednak, którzy tam trafili, łączyły nie tylko trzy lata regularnego żołdu, kursy i manewry, lecz i duch wspólnoty, którego wystarczyło na niemal cztery lata podczas Wielkiej Wojny – dłużej niż w jednorodnej językowo i narodowościowo Francji, w której pierwsze bunty w okopach wybuchły już w roku 1915, czy w Rosji, która, jak chce wielu historyków, upadła i poddała się rewolucji w rezultacie masowej dezercji szeregowych.

W nowoczesnej armii austro-węgierskiej zakazano drakońskich kar – nie znaczy to, że się nie zdarzały, ale przypadki „fali” były przedmiotem dochodzeń przed komisjami parlamentarnymi. Językiem komendy (Kommandosprache) był niemiecki, ale Austro-Węgry były jedynym krajem na świecie, w którym poborowi mieli prawo do szkolenia w języku ojczystym, do porozumiewania się w nim z oficerami (za pośrednictwem finansowanych przez państwo tłumaczy).

A jeśli w jakiejś jednostce więcej niż jedna piąta rekrutów władała jednym z 11 uznanych urzędowo języków monarchii, stawał się on jednym z oficjalnie uznanych języków oddziału: śpiewano w nim piosenki marszowe i wydawano polecenia służbowe, Bośniacy uczyli się jodlowania, Słoweńcy – czastuszek i w rezultacie u progu XX wieku armia Austro-Węgier była, jako bodaj jedyna w Europie, wielojęzyczna.

Cesarstwo przeżyło siebie

Warto o tym pamiętać, by zachować proporcje przy spotkaniu z utworami cierpko lub drwiąco opisującymi różne „przesławne lania”, jakich doświadczyła armia austrowęgierska – czy to z arcydziełem, jakim są „Przygody dobrego wojaka Szwejka”, czy z polskimi, a właściwie lwowskimi wspomnieniami Kazimierza Sejdy, którego książkę „C.K. Dezerterzy” z roku 1937 przeniósł w pół wieku później na ekran Janusz Majewski (film przypomni 25 i 26 grudnia wieczorem TVP Historia). Żarty z armii, z jej drylu, pychy i toporności sprawdzają się zawsze – od Ezopa, opisujących żołnierzy-samochwałów po „Paragraf 22”.

Szczególnie łatwo żartuje się przy tym z armii przegranej. Warto jednak zauważyć, że w przypadku zarówno „Szwejka”, jak polskich „C.K. Dezerterów” czy, cieszącego się w II RP ogromną popularnością „Kaprala Szczapy”, pióra Karola Lilienfeld-Krzewskiego, jak utrzymanych w podobnym duchu historyjek wydawanych w Królestwie Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS) chodziło o jeszcze coś innego.

Ważny był fakt, że większość elit wojskowych tych krajów (podobnie zresztą, dodajmy, jak elit administracyjnych, politycznych czy gospodarczych) wywodziła się z Austro-Węgier. Parlamentarzyści i kwatermistrze wyszli z tamtejszych szkół, biur i sztabów, wdrażając wyuczone procedury tak skutecznie, że historyk Pieter M. Judson w wydanej niedawno przez Bellonę pracy „Imperium Habsburgów: wspólnota narodów” stawia odważną tezę, że o końcu Austro-Węgier mówić można nie w roku 1918, lecz w połowie lat 20.

Wtedy dopiero ostatecznie (choć nie na długo…) uzgodniono przebieg granic na terytorium dawnego Cesarstwa, wycofano wszędzie z obiegu austro-węgierską walutę, zaczęto tworzyć nowe kodeksy karne i ustawy budżetowe (do tego momentu chętnie posługiwano się wiedeńskim prawodawstwem i buchalterią). Był to fakt trochę kłopotliwy – i bardzo chciało się go odreagować, podrwiwając z byłego nauczyciela. Tylko czy takie zachowanie można uznać za rycerskie?

– Wojciech Stanisławski