TYGODNIK.TVP.PL: Od lat organizuje pan Warsztaty Herbertowskie. Właśnie skończyła się XV edycja. Komu potrzebna jest taka impreza?

JÓZEF MARIA RUSZAR: Warsztaty mają formę sesji naukowej, od trzech lat – międzynarodowej. W tym roku w Zakopanem zaprezentowano na nich ponad 70 referatów; dwukrotnie więcej niż w ubiegłych latach.

Prowadzimy Bibliotekę Pana Cogito, do której – po każdej edycji – trafia nowy, wydawany pod moją redakcją, pokonferencyjny tom zbiorowy.

Co się dzieje podczas tych konferencji?

One od początku mają charakter interpretacyjny. Poświęcone są analizie wierszy; najpierw były to tylko wiersze Zbigniewa Herberta, z czasem krąg poetów rozszerzył się. Analizujemy wiersze m.in. Różewicza, Szymborskiej, Miłosza. A od kilku lat również współczesnych poetów, a także dzieła prozaików.

Tegoroczna edycja jest nieco odmienna od wcześniejszych, jako że objęło ją swoim patronatem Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Dawniej bywały problemy z finansowaniem warsztatów.

Czyli to impreza tylko dla naukowców?

Zapraszamy wybitnych profesorów, najbardziej kompetentnych znawców literatury polskiej. Ale też wyróżniających się doktorantów czy studentów, rekomendowanych przez profesorów. Dzięki temu mistrzowie z Polski i zagranicy mogą dzielić się swoim doświadczeniem z młodszymi badaczami.

A co z normalnymi odbiorcami? W trakcie inauguracji Warsztatów Herbertowskich mówił pan, że istnieje pilna potrzeba wzmocnienia świadomości literackiej w społeczeństwie, że brakuje w Polsce świadomych czytelników.

Warsztaty same w sobie może nie będą receptą na ten problem – to raczej intelektualne zaplecze dla szerszej akcji. Ale w styczniu, staraniem resortu kultury, powstanie Instytut Literacki. Warsztaty Herbertowskie znajdą się w jego programie.

Poza tym na 22 listopada planujemy wydanie pierwszego numeru „Kwartalnika Kulturalnego »napis«. Liryka, Epika, Dramat”, który będzie popularyzował współczesną poezję, prozę i dramat.

Powstanie portal internetowy, na którym co tydzień będziemy publikowali ciekawe materiały. A także internetowa biblioteka, w której znajdą się dzieła współczesne, różnego rodzaju nagrania wideo, wywiady z twórcami itd.

Jest to nasza odpowiedź na kryzys czytelnictwa w Polsce. Mamy wielu utalentowanych poetów, świetnych dramaturgów i ciekawych prozaików. Rzecz w tym, że brakuje czytelników literatury ambitnej.

Nie tylko ambitnej. Badania pokazują, że wielu Polaków w ogóle nie czyta.

Naszą ideą nie jest to, by wszyscy Polacy nagle zaczęli czytać, a do tego ambitne książki. To nierealne, czyste marzycielstwo. Chcemy, by w naszym kraju było więcej kompetentnych czytelników.

Dlaczego zatem ich nie ma? Może przez to, że jesteśmy zalewani tanią, prymitywną kulturą masową?

Przyczyn jest wiele, z których popkultura jest najbardziej widoczną. Jedną z nich jest kryzys edukacji, który powoduje, że młody człowiek, który kończy szkołę średnią nie posiada kompetencji literacko-czytelniczych. Nie zna współczesnej literatury, nie uczy się nowych konwencji, nowych gatunków literackich, ma trudności z przeczytaniem dłuższego tekstu. Spotyka się z czymś nowym i obcym, z czymś czego nie rozumie, dlatego szybko do tego się zraża.

Do tego poziom edukacji humanistycznej w Polsce tak bardzo się obniżył, że za kilka lat, jeżeli nic się nie zmieni, wiersze Herberta, Miłosza czy Szymborskiej nie będą w pełni zrozumiałe. Tylko wierzchnia warstwa będzie przyswajalna, natomiast cała głębia poezji, literatury już nie.

Szkoła nie daje rady. Problemem są także nowe technologie, które odzwyczajają nas od czytania, zwłaszcza dłuższych tekstów. Słowem, ambitna literatura w zderzeniu z popkulturą, zanikiem czytelnictwa, ubogą wiedzą humanistyczną, wyniesioną ze szkoły, jest na straconej pozycji...

Tylko w jaki sposób ma temu zaradzić państwa kwartalnik?

Po pierwsze, znajdą się w nim teksty krytyczno-literackie, objaśniające poszczególne dzieła, poezję, dramaty i prozę; po drugie do każdego kwartalnika załączymy trzy książki – popularne monografie, które pomogą przyswoić, interpretować teksty.

W pierwszym z serii znajdą się opowiadania Marka Nowakowskiego, wiersze Juliana Kornhausera oraz książka poświęcona twórczości Janusza Szubera – wszystkie z opracowaniami, które przygotują czytelnika do ich czytania. W najbliższych planach jest monografia Marcina Świetlickiego, Wiesława Myśliwskiego i kilka pozycji przywracających polskiej literaturze dzieła emigrantów (Bobkowskiego, Łobodowskiego, Wittlina).

Nie można zapomnieć o – nie tak dawnych – pismach podziemnych, jak „Zapis” czy mniej znany łódzki „Puls” (monografię poświęconą poetom tego pisma już mamy w korekcie).

Kwartalnik ukaże się w nakładzie 9 tys. egzemplarzy wraz z monografiami, z czego 7 tys. – spakowanych w czteropaki – prosto z drukarni zostanie wysłanych do bibliotek uniwersyteckich i licealnych. Taki jest nasz patent na promocję pisarzy.

Jest pan pewny, że licealistów czy studentów to zainteresuje? Dzisiaj, gdy uniwersytet to instytucja masowa, wielu – może nawet większość – studentów, bardziej od czytania i interpretowania wierszy czy książek, zwłaszcza ambitnych, interesuje to, co dzieje się na Facebooku albo na Netfliksie.

Na każdej uczelni humanistycznej znajdą się studenci, którzy sięgną po antologię, a przecież bywają ludzie o zainteresowaniach matematyczno-przyrodniczych, którzy nie ograniczają się do pop-kultury.

W każdym liceum są uczniowie bardziej zainteresowani literaturą, którzy biorą udział w olimpiadach polonistycznych, chodzą na kółka literackie, a wielu sami próbują pisać.

W każdej szkole znajdzie się dwóch polonistów, którym chce się bardziej od pozostałych. To oni są naszą ważną grupą docelową jeśli chodzi o młodzież.

A pozostali?

Nie oszukujmy się: 90 proc. młodzieży licealnej, tak samo większość nauczycieli, nie jest zainteresowana dodatkowym wysiłkiem. Studenci też częściej marzą o dyplomie niż o intelektualnym rozwoju. My chcemy pomóc tym, którym zależy.

Dlaczego?

Jeżeli w Polsce nie będzie kompetentnych czytelników, nie będzie kultury wysokiej, to będziemy masą etniczną pozbawioną elit.

Na szczęście, mimo tylu różnorodnych atrakcji, jakie występują w dzisiejszym świecie – łatwych, nie wymagających wysiłku – jeszcze są ludzie, którzy są gotowi podjąć intelektualne i artystyczne wyzwania, którzy chcą uczestniczyć w kulturze wysokiej.

Ale nie będę się czarował. To tylko nieliczni. Stąd nie jest to oferta dla wszystkich Polaków, tylko dla pewnego procenta. Dla tych, którzy należą bądź w przyszłości mogą należeć do kulturalnej elity.

– rozmawiał Łukasz Lubański

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy

Józef Maria Ruszar jest literaturoznawcą i filozofem związanym z Akademią Ignatianum w Krakowie. Od lat 70.XX wieku działacz antykomunistycznej opozycji, współpracownik KOR, uczestnik akademickich protestów w Krakowie po zamordowaniu Stanisława Pyjasa, współzałożyciel Studenckiego Komitetu Solidarności, następnie związany z podziemnymi pismami „Robotnik” i „Spotkania”.