Zacznijmy od przypomnienia kilku prawd o kapłaństwie. Przede wszystkim: kapłaństwo wyciska niezatarty ślad na wyświęconym mężczyźnie, ślad, którego nie można zmyć. Kapłanem jest się na wieki, i nikt ani nic nie może tego zmienić.

„Chociażby kapłan z ułomności ludzkiej popadł w błędy i hańbą się okrył, nie zdoła nigdy zetrzeć z duszy charakteru kapłańskiego” – wskazuje Pius XI w encyklice „Ad catholici sacerdoti fastigium”. A św. Jan Paweł II mówi wprost o tym, że święcenia kapłańskie wyciskają na duszy księdza „niezatarte znamię charakteru” (List do Kapłanów na Wielki Czwartek 1979 roku). Nie ma zatem wątpliwości, że kto raz kapłanem został, ten pozostaje nim na zawsze.

Coraz większy strumień dyspens

A jednak zawsze istniały w prawie kanonicznym procedury przewidujące możliwość przeniesienia do stanu świeckiego, dyspensowania od obowiązków kapłańskich i uczynienia owego niezatartego znamienia „nieaktywnym”. Tyle, że do lat 60. XX wieku stosowano je niezmiernie rzadko.

Nie, nie oznacza to, że księża nie odchodzili ze stanu kapłańskiego czy nie tracili wiary, ale – z wyjątkiem nadzwyczajnych sytuacji – były to rzadkie przypadki. Jednym z takich wyjątków był okres Rewolucji Francuskiej, gdy na 29 tysięcy kapłanów 24 tysiące dokonały apostazji (wśród biskupów było nieco lepiej, bo od wiary odeszło 21 z 83). Ogromna większość z nich nie otrzymała żadnych dyspens.

Sytuacja pogorszyła się po Soborze Watykańskim II gdy tysiące księży zaczęło porzucać kapłaństwo. Tylko między rokiem 1969 a 1976 liczba kapłanów zmalała z 413 tysięcy do 343 tysięcy, a zakonników z 208 tysięcy do 165 tysięcy. Tylko w roku 1973 stan kapłański porzuciło 3690 księży, a ogromna część z nich uzyskała stosowne dyspensy, została wykładowcami (często na wydziałach teologicznych), dziennikarzami i – zgodnie z prawem kanonicznym – zawarli związki małżeńskie.

Papież Paweł VI ubolewał nad tym zjawiskiem, gromił odchodzących kapłanów, ale niewiele w tej sprawie zrobił. Jego następca, św. Jan Paweł II zdecydowanie utrudnił w praktyce proces przeniesienia do stanu świeckiego i sprawił, że zdecydowanie mniej prezbiterów – nawet tych, którzy kapłaństwo porzucili – było oficjalnie przenoszonych do stanu świeckiego. Benedykt XVI jednak znów poluzował w tej sprawie dyscyplinę, a papież Franciszek idzie w tej kwestii śladami swojego poprzednika. W efekcie strumień dyspens od celibatu i przeniesień do stanu świeckiego jest coraz większy.

Ekskomunikowany pozostaje duchownym

I nie można ukrywać, że częstą przyczyną porzucenia kapłaństwa są związki księży z kobietami. Warto tu przypomnieć, że jeśli ksiądz porzuca kapłaństwo i wiąże się z kobietą to jego przełożony (biskup lub prowincjał) powinien na niego nałożyć karę suspensy. Jej istotą jest całkowity zakaz sprawowania funkcji kapłańskich, a niekiedy także noszenia stroju duchownego. W niczym nie zmienia to jednak faktu, że ksiądz taki pozostaje nadal członkiem stanu duchownego.

Niekiedy przełożeni próbują odkładać w czasie orzeczenie kary suspensy, licząc na to, że ksiądz powróci do zakonu czy diecezji. I słusznie, bo takie sytuacje się nierzadko zdarzają.

Częsty jest przypadek jest, gdy po okresie pierwszej fascynacji partnerki zakonników orientowały się, że ich wybranek nie umie robić nic poza głoszeniem kazań i spowiadaniem. W tej sytuacje panie wystawiały walizki takich duchownych za drzwi, a oni – jak niepyszni – pukali ponownie do bram klasztorów. Po odbyciu stosownej pokuty ich przyjmowano, a niektórzy z nich nawet sprawowali później funkcje przełożonych.

Sytuacja wygląda inaczej, gdy ksiądz, który związał się z kobietą, zawrze z nią świeckie małżeństwo. Wówczas kara suspensy nakładana jest z mocy samego prawa (nikt nie musi tego orzekać), a w przypadku zakonnika jest on automatycznie wydalany z zakonu czy zgromadzenia. Jeszcze gorzej wygląda sytuacja duchownego, który zdecyduje się na zawarcie małżeństwa w innym Kościele czy związku wyznaniowym, bowiem wtedy jest on – jak apostata, czyli osoba zmieniająca wyznanie – z automatu nie tylko suspendowany i wydalony z zakonu, ale i ekskomunikowany. Co ciekawe jednak nawet te kary nie sprawiają, że taka osoba przestaje być członkiem stanu duchownego. Powyżej wymienione kary kościelne dotyczą wszystkich kapłanów porzucających kapłaństwo dla kobiet. Nie oznacza to jednak, że będą one obowiązywać na zawsze. Stolica Apostolska zachowała dla siebie prawo dyspensowania od celibatu, a co za tym idzie udzielania możliwości rozpoczęcia nowego życia. Duchowny, który chciałby otrzymać od papieża ową dyspensę musi się oficjalnie, w duchu pokory i pokuty, zwrócić z taką prośbą i należycie ją umotywować.

Odszedł po cichu, nie gorszy otoczenia

Obecnie prawo przewiduje cztery powody, dla których Watykan może zwolnić księdza ze zobowiązania do celibatu, a także innych obowiązków stanu duchownego i ponownie przenieść go do stanu świeckiego:

❶ Sytuacja, gdy mężczyzna został zmuszony (zazwyczaj mowa o przymusie emocjonalnym czy psychicznym) do przyjęcia święceń.

❷ Porzucenie stanu kapłańskiego, założenie własnej rodziny i pragnienie uregulowania własnego statusu w Kościele.

❸ Brak świadomości zobowiązań, jakie niesie ze sobą kapłaństwo.

❹ Trwała, wrodzona czy nabyta, zdiagnozowana, niezdolność do życia w celibacie.

Przełożony musi rozeznać, która z tych sytuacji zachodzi, i – jeśli duchowny odszedł z kapłaństwa po cichu, bez robienia afery, zachował się wobec wspólnoty uczciwie, i nie gorszy otoczenia (na przykład mieszkając na parafii, z której odszedł) – to zazwyczaj do Kongregacji ds. Kultu Bożego i Sakramentów trafia prośba o zwolnienie kapłana z celibatu. Jeśli urzędnicy kongregacji uznają ją za uzasadnioną, to sprawa zostaje przedstawiona papieżowi, który ostatecznie podejmuje decyzję. Jej efektem jest reskrypt, czyli dokument, w którym ksiądz zostaje zwolniony z celibatu. Zaczyna on obowiązywać w momencie, gdy podpisze go sam zainteresowany.

Zwolniony z obowiązków, pozbawiony praw

Co taki dokument oznacza dla zainteresowanego?

❶ Może zawrzeć sakramentalny związek małżeński, przystępować do sakramentów, prowadzić normalne życie osoby świeckiej.

❷ Zdjęte z niego zostają wszelkie kary kościelne.

❸ Zostaje zwolniony z obowiązków związanych z kapłaństwem (przede wszystkim z odmawiania brewiarza), a jednocześnie pozbawiony możliwości sprawowania sakramentów. Jest jednak wyjątek od tej zasady. Gdy były ksiądz widzi osobę znajdującą się w niebezpieczeństwie śmierci może, a nawet powinien udzielić jej rozgrzeszenia.

❹ Odbiera się mu prawo do wykładania teologii czy pracy na uczelniach katolickich – choć od tego są wyjątki, i mamy nawet w Polsce aktywnych wykładowców teologii, którzy są byłymi księżmi.

❺ Traci prawo do bycia nadzwyczajnym szafarzem Eucharystii i pełnienia funkcji kierowniczych w duszpasterstwie (od tego odstępstwa są dość często choćby w Niemczech).

Warto mieć jednak świadomość, że tego rodzaju droga, choć możliwa i dopuszczalna, jest wybierana przez niewielu byłych księży. Niemała część z nich, nawet jeśli związała się z kobietami (czy mężczyznami) nie decyduje się na prośbę o dyspensę, ale po prostu prowadzi życie poza strukturami Kościoła. Niekiedy nawet zmieniając wyznanie.

– Tomasz P. Terlikowski

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy