TYGODNIK TVP: Fundacja Identitas od kilku już lat przyznaje nagrody i stypendia. Skąd wziął się pomysł na taką właśnie działalność?

TOMASZ KAŹMIEROWSKI: To jest dosyć skomplikowana historia. Jako osoba fizyczna od 10 lat próbowałem wspierać pojedynczych autorów. Szybko jednak zaczęło mi się to wydawać mało profesjonalne i po mniej więcej trzech latach zdałem sobie sprawę, że takie jednostkowe inicjatywy, które nie są oparte o szersze grono kompetentnych ludzi niosą za sobą zbyt wiele przypadkowości. Wtedy to doszedłem do wniosku, że potrzebna jest do tego struktura.

Tak w 2013 roku powstała Fundacja Identitas. Od początku jej istnienia robiłem dwie rzeczy. Pierwszą był pomysł na to, by, co roku wręczać nagrodę literacką i historyczną wychodzącą poza główny, mało urozmaicony do 2015 roku nurt tego typu przedsięwzięć. Ale głównym celem działalności fundacji było i jest przyznawanie stypendiów. Postanowiłem, że trafiać będą one nie tylko w ręce literatów, ale też historyków, muzykologów, reżyserów, jednym słowem – do osób z szeroko pojętego obszaru humanistyki. Tak też się stało. Ten nurt działalności fundacji trwa już od ośmiu lat i jest – szczególnie ostatnimi laty – wzbogacany.

Dlaczego, pana zdaniem, warto było pójść właśnie w tym kierunku?

Przejrzysta i bezpośrednio skierowana na wsparcie utalentowanych ludzi działalność stypendialna pozwala na efektywną ocenę poszczególnych decyzji. Dzięki temu pozbyłem się tego wspomnianego już wcześniej poczucia przypadkowości, niemerytoryczności, które tak mocno się ujawniają w wypadku przyznawania nagród. Widzimy przecież, od Nobla i Goncourtów po nasze podwórko, jak często decyzje gremiów nagrodowych są motywowane ideologicznie czy środowiskowo, jak bardzo ulegają rozmaitym modom i trendom.

Dane mi było spędzić trochę czasu w Wielkiej Brytanii, może najbardziej rozwiniętej w obszarze niepublicznego mecenatu kultury, gdzie przyglądałem się, jak działają instytucje wspierające szeroko rozumiane środowiska twórcze, w tym pisarskie. Kiedy wróciłem z Anglii, miałem świadomość tego, czego, szczerze mówiąc, nie ogarniałem wcześniej.

Co to było?

Gros instytucji przyznających w Polsce nagrody i stypendia jest, niestety, podporządkowane jakiemuś nurtowi światopoglądowemu. Brakuje tak zwanego „chińskiego muru” między fundatorem a gronem, które to stypendium przyznaje. Zazwyczaj są to nazwiska z pierwszych stron gazet, ale skupione wokół jednej opcji politycznej albo jednego środowiska. Postanowiłem, że nasza fundacja będzie działała zupełnie inaczej. I tak też się udało to zbudować.

Od początku do jury wchodziły osoby bardzo różnego autoramentu. Pierwsze jury tworzyli m.in. redaktor Paweł Lisicki, historyk Jarosław Krawczyk, profesorowie Andrzej Paczkowski, Maciej Urbanowski i Andrzej Chwalba, a zatem osoby o odmiennych kompetencjach, doświadczeniach, ale i światopoglądach – od lewicowych po konserwatywne. Takie grono jurorów udało się zebrać zarówno za pierwszym razem, jak i w kolejnych latach.

Kto w takim razie decyduje o osobach zasiadających w jury?

To też jest pewnego rodzaju innowacja na polskim gruncie. Jury wybiera się samo. Nie decyduje o tym fundator ani też zarząd fundacji. Ten pierwszy skład wybierał jury na kolejny rok, a ten wybrany decydował o swoich następcach itd. To było w moim przekonaniu kolejne wzmocnienie tego „chińskiego muru”. Jury, które przyznaje nagrodę w pełnej niezależności, nie mając nad głową żadnego „patrona” nie ma poczucia, że podejmuje decyzję potencjalnie niezgodną z intencjami fundatorów. Myślę, że istotnie ograniczyliśmy w ten sposób niepożądane działania, nazwijmy je „nakierowanymi” czy „odgadującymi”. Jury wybiera się samo i dzięki temu żyje też własnym życiem.

A skąd wziął się pomysł warsztatów? W tym roku odbyły się one w Arktyce...

Jestem zadowolony z tego, jak funkcjonuje zarówno sama fundacja, jak i nagroda w postaci stypendium. Niemniej miałem poczucie, że to wciąż ograniczona działalność i nie jest to inicjatywa szczególnie świeża i łamiąca koleiny, które już zostały dawno temu wydeptane i wyjeżdżone. Stąd też pomysł warsztatów. Nie takich, ot tak, za przysłowiową miedzą, w Bieszczadach, czy Puszczy Noteckiej, ale w prawdziwym oddaleniu. Pomysł, który się zrodził, polegał na tym, by ludzi piszących, głównie literatów, ale tak jak to też miało miejsce w tym roku – filozofów, publicystę oraz reportażystkę, oderwać od rutyny, codzienności, bieżących konfliktów. Dać im komfort spojrzenia z dużej odległości zarówno w sensie fizycznym, jak i w szeroko rozumianej przenośni. Dać im możliwość popracować w nietypowych dla nich warunkach, by potem mogli podzielić się swoimi uwagami, przemyśleniami z dyskusji, które prowadzili między sobą oraz z osobami, które te warsztaty prowadziły.

Kto prowadził warsztaty?

Warsztaty przeprowadził zespół ekspertów: Dawid Jung, Mariusz Cieślik i Wawrzyniec Rymkiewicz oraz Michał Lorenc. Każdy z ekspertów prowadzących warsztaty zaproponował w ramach swojego bloku inną perspektywę spojrzenia i inne narzędzia. Formuła warsztatów pozbawiona była jednak „gorsetów” naukowych czy światopoglądowych, aby pozwolić na możliwie pełne wypowiedzenie się każdemu z uczestników. Próbowaliśmy wspólnie zauważać i notować ciekawe wątki i myśli, co pozwoliło Fundacji w kilka tygodni po warsztatach na stworzenie rodzaju luźnego raportu, „Listu z Uløyi”. Niezależnie od udziału w dyskusjach, każdy uczestnik miał okazję wygłosić – czy to przygotowany zawczasu, czy ad hoc – monolog na temat własnej książki.

Uczestnicy warsztatów i konkursu nie mogą mieć więcej, niż 41 lat. Skąd ta granica wieku?

Chodziło o to, by to były osoby w okresie formacyjnym. Wielu z nich jest już bardzo dojrzałych i rzecz jasna nie można być pewnym, że ktoś wyda lepszą książkę w wieku 38 lat, niż po 41 roku życia, ale ten czas między trzydziestką a czterdziestką to okres, kiedy twórcy zakładają rodziny, pojawiają się w ich życiu dzieci. Nie da się ukryć, że to czas trudnych wyborów, bo z jednej strony odkrywają swój talent, formują go, a z drugiej muszą się zderzyć już na dobre z codziennością. Dlatego też stwierdziłem, że pomoc dla tych ludzi między 28 a 40 rokiem życia będzie najbardziej owocna.

Dlaczego wybór padł właśnie na Arktykę?

Przesłanki były różne. Pierwszą, najważniejszą była ta, że to miejsce, którego nie można pomylić z żadnym innym. Po drugie chciałem, żeby była kraina, której sceneria oraz otoczenie będzie skłaniało do wyciszenia, refleksji, kontemplacji oraz skupienia, a nie będzie kipiącym targiem na Sycylii. Myślę, że baza w dalekiej Arktyce, która znajduje się pół tysiąca kilometrów za Kręgiem Polarnym, w połowie długości Grenlandii, to docelowo dobre miejsce, a nie jednorazowo. Kilka lat temu założyła ją grupa polskich alpinistów. Stoi w miejscu dawnej przystani rybackiej. Dzięki Golfsztromowi są tam zupełnie znośne warunki do życia. Myślę, że w tym otoczeniu, w izolacji, wśród wszechpotężnej tam natury, osoby te są w stanie wiele w sobie odkryć i zdziałać. Dużo też, rzecz jasna zależy, od ich wrażliwości, sposobu funkcjonowania w grupie, od planu warsztatów i pozostałych zajęć. Myślę, że w tym roku bardzo dobrze to zadziałało, czego wyrazem jest właśnie ten „List z Uløyi”.

To, jakie są te listy? Na co szczególną uwagę zwrócili uczestnicy warsztatów?

Każdy z nich napisał to inaczej, bo to też osoby z różnych środowisk, z odmiennymi doświadczeniami, potrzebami, środkami wyrazu. Mamy wśród uczestników nauczyciela, publicystkę, filozofów, pracowników naukowych, lekarza. To nie tylko spojrzenie z perspektywy różnych środowisk, ale też światopoglądów. Tematem, który bodaj najmocniej skłaniał ich do dyskusji i był dla nich największym wyzwaniem, okazała się kwestia tożsamości, zakorzenienia oraz prowincjonalności. Wszyscy autorzy zarówno ci nazwijmy ich „warszawskimi”, jak i ci z innych części Polski, odnieśli dojmujące wrażenie, że w Polsce zorganizowała się i ukształtowała przestrzeń z dominacją czegoś, co można nazwać salonem, według niektórych – eksterytorialnym, który nie jest tylko polityczny, ale też towarzyski i kulturalny. Odnieśli wrażenie, że wszystko, co prowincjonalne, sprawy ważne lokalnie nie są nie tylko mało interesujące, ale wręcz pogardzane. Uważane za krępujące, wsteczne, niepotrzebne i irytujące. Tak zupełnie nie-globalne. Uczestnicy zauważali – każdy na swój sposób, szczególny dla jego środowiska – panowanie nurtu cechującego się lekceważeniem i ignorowaniem ważnych dla nich narracji lokalnych. Ich zdaniem ta dominacja nad prowincją jest szkodliwa i niszcząca dla ludzi, którzy chcieliby zostać na tej prowincji, wzbogacać swoje lokalne środowiska. Oni sami niekiedy musieli opuścić swoją małą ojczyznę, przeprowadzić się do większego miasta, by móc normalnie egzystować, utrzymać się. A jednak małe ojczyzny pozostały w nich bardzo żywe.

Szczególnie istotne jest to, że do tych wniosków uczestnicy doszli wychodząc od dyskutowania czysto twórczych kwestii. Po raz pierwszy podjęliśmy ten temat przy okazji opowieści Radka Raka na temat jego wcale nie historycznej przecież książki przedstawiającej zupełnie nie-krakowskie (a tym bardziej nie-warszawskie) spojrzenie na legendę Jakuba Szeli.

Co w takim razie pana najbardziej zaskoczyło, zachwyciło? Które ujęcie, jakie przemyślenie?

Największe wrażenie zrobiła na mnie otwartość i zaufanie, z jakim traktowali się uczestnicy. Niezmiernie rzadko doświadczamy rzeczowej, życzliwej, pozbawionej ideologicznego zacietrzewienia dyskusji o ważnych sprawach wychodzących daleko poza literaturę i kulturę, dotyczącą współczesnych narracji (także tych politycznych), podziałów i stereotypów. Wśród tej szóstki były osoby zarówno o silnej orientacji chrześcijańskiej, konserwatywnej, realpolitycznej, jak i o światopoglądach ekologicznych, liberalnych, lewicowych. Niektóre z nich przyznawały, iż wyprawiały się do Arktyki z obawą czy nie rozgrzeją tej małej wyspy plemienne spory czy odwracanie się plecami. Większość z uczestników warsztatów nie bierze bezpośredniego udziału w debacie politycznej w kraju, co z pewnością ułatwiało dyskusję bez uprzedzeń. Żaden z nich jednak nie ukrywał swoich przekonań i ocen. Dzięki temu rozmowy były bardzo żywe, a uczestnicy niejednokrotnie gotowi byli rewidować swoje wcześniejsze przekonania (i – przyznawali to – stereotypy, schematy), testować perspektywę stosowaną przez innych, rzetelnie, szczegółowo wyjaśniać źródła swoich stanowisk.

Kiedy po powrocie wszystkich po kolei pytałem o wrażenia z warsztatów właśnie to - obok wszechmocnej natury Arktyki – było dla nich największym, budującym zaskoczeniem. I wszyscy uważali, że tę formułę warsztatów i nagrody winniśmy kontynuować.

– rozmawiała Marta Kawczyńska

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy

Fundacja Identitas ogłosiła 9 listopada 2019 r. konkurs dla polskich humanistów, pisarzy, filozofów, historyków, którzy nie przekroczyli 41. roku życia. Sześcioro polskich twórców zostało nagrodzonych udziałem w warsztatach na wyspie Uløya, które odbyły się w dniach 29 lutego-7 marca 2020 r. Uzupełnieniem głównej nagrody, jaką były warsztaty w osamotnionej bazie za kręgiem polarnym, jest stypendium oraz promocja dzieł uczestników warsztatów prowadzona przez Fundację i jej partnerów. Warsztaty przeprowadził zespół ekspertów: Dawid Jung, Mariusz Cieślik i Wawrzyniec Rymkiewicz oraz Michał Lorenc.

Każdy z ekspertów prowadzących warsztaty zaproponował w ramach swojego bloku inną perspektywę spojrzenia i inne narzędzia. Formuła warsztatów pozbawiona była jednak „gorsetów” (naukowych, światopoglądowych), aby pozwolić na możliwie pełne wypowiedzenie się każdemu z uczestników. Próbowaliśmy wspólnie zauważać i notować ciekawe wątki i myśli, co pozwoliło Fundacji w kilkanaście dni po warsztatach na stworzenie rodzaju luźnego raportu, Listu z Uløyi.

List z Uløyi, kwiecień 2020

Jedynie samotność jest stanem graniczącym z absolutnym spokojem wewnętrznym, z odzyskaniem indywidualności. Tylko w pochłaniającej pustce samotności, zacierającej kontury świata zewnętrznego można odczuć, że jest się sobą. Aż do granic zwątpienia, które uprzytamnia też własną nicość w rosnącym przeraźliwie ogromie wszechświata.

Tym nieprecyzyjnym cytatem z Gustawa Herlinga-Grudzińskiego rozpoczęliśmy pierwsze warsztaty Identitas na arktycznej wyspie Uløya na przełomie lutego i marca 2020. Gdy dopłynęliśmy na wyspę po kilkunastogodzinnej podróży, dotarły do nas wiadomości o pojawieniu się w Europie epidemii, którą przywleczono z Chin. Świat jeszcze bardziej się skurczył, ale nasze od niego oddalenie zdawało się rosnąć. Tylko na krótki czas, a jednak.

W ciągu tych ośmiu dni na odległej wyspie, w czasie długich podróży z i do Polski, a wreszcie w ciągu kilku tygodni tajania po powrocie zebraliśmy nieco spostrzeżeń, którymi postanowiliśmy się podzielić pod postacią wspólnie napisanego, tytułowego Listu.

Warsztatowe rozmowy upewniły nas w przekonaniu, iż warto dzielić się Listem po corocznych warsztatach na Uløyi od tej pory regularnie.

Nie chodzi nam, rzecz jasna, o teksty o formule nawiązującej do "Listów z Polski" Rotha czy "Listów z Hiszpanii" Pruszyńskiego. Nie będą też miały wiele wspólnego z formuły londyńskich "Ryb na piasku", a jeszcze mniej będą „Listami do (i od) Świętego Mikołaja”.

Dziś twórcy w Polsce na szczęście nie żyją pod presją okupacji czy pod totalitarną kontrolą. Coraz częściej też materialne warunki życia nie są już niepokonaną barierą. Widmo groźnego konfliktu także zdaje się wciąż dość odległe, choć epidemia koronawirusa już w licznych wypadkach weryfikuje lekkość bytu.

Ludzie piszący żyją jednak w Polsce głęboko wewnętrznie skonfliktowanej, wśród kilku - globalnie lub centralnie - kształtowanych dyskursów, w rozdzierającym braku akceptowalnej dla większości najoględniejszej nawet interpretacji najnowszej historii, wśród popkulturowej papki o rosnącym natężeniu, a wreszcie - w chmurze manipulacji społecznych na niespotykaną skalę uprawianych w sieci, a opartych o psychometrię i big data.

Listy z Uløyi będą spostrzeżeniami z oddalenia. Mam nadzieję: nie tylko geograficznego. Spisem wewnętrznie nieuzgadnianych myśli corocznych uczestników warsztatów.

Poniższe obserwacje pochodzą od tegorocznej szóstki uczestników. Byli nimi:

• Marcin Cielecki
• Tomasz Herbich
• Marcin Makowski
• Marcelina Szumer-Brysz
• Radek Rak
• Paweł Rzewuski.

Zgłoszone przez nich do konkursu Fundacji Identitas książki dotykają bardzo odmiennych obszarów wrażliwości i myśli.

Marcin Cielecki w tomie esejów „Miasto wewnętrzne” próbuje znaleźć własne miejsce na fizycznej i duchowej mapie rzeczywistości. W tej książce odnajdujemy gotowość – i głęboką autonomię autora – do podnoszenia najważniejszych kwestii. Cielecki na nowo podejmuje próbę definiowania literatury jako drogi do ocalenia. Figura miasta pomaga pokazywać miejsce i sposób uleczenia. Wszyscy – bowiem – „mają dwa miasta, swoje i Jerozolimę”, jak mawiał Kollek. Marcin Cielecki został tegorocznym laureatem nagrody specjalnej Identitas, otrzymując stypendium Fundacji.

Tomasz Herbich w „Pragnieniu królestwa” konfrontuje myśl Cieszkowskiego i Bierdiajewa, badając różnice i analogie pomiędzy mesjanizmem polskim i rosyjskim. Cieszkowski stawia przed sobą doczesne cele i jest pełen wiary w możliwość ich realizacji. Dąży do przemiany człowieka. Z kolei cele, które wyznacza Bierdiajew, przekraczają rzeczywistość doczesną. Jego mesjanizm ma charakter eschatologiczny. Czy Cieszkowskiemu albo Bierdiajewowi udaje się zachować równowagę między dwoma podstawowymi wymiarami mesjanizmu: religijnym i politycznym?

W książce „Filozofia Piłsudskiego” Paweł Rzewuski w niekonwencjonalny sposób przygląda się postaci Marszałka, traktując jego czyny i myśli jako materiał dla rozważań filozoficznych. Rzewuski pokazuje, jak postać Marszałka – jego czyny i myśli – wyłania się ze świadomego przeżycia polskiej historii i kultury. Analizuje jego zakorzenienie w tradycji I Rzeczypospolitej i w wizji świata stworzonej przez romantycznych poetów. Przywołuje niezmiennie zajmujący dylemat: naprawa obyczajów nawet z pogwałceniem celów, do których ma doprowadzić?

Marcelina Szumer – Brysz w reportażu “Wróżąc z fusów” z wyraźną fascynacją prowadzi czytelnika po przeobrażającej się dzisiejszej Turcji odnosząc się zarówno do wielkiej polityki, jak i do spraw małych, codziennych. Opowiada zręcznie zmieniając tempo – z bazarowego na serialowe, to znów na ostre, z kolejki do bankomatu w dniu czołgów na moście bosforskim. Szumer-Brysz pokazuje zarówno polityczne oblicze Turcji, jak i intymny obraz tureckiej rodziny. Autorka zresztą stała się częścią tureckiej rodziny, ale w tej historii brakuje happy endu…

W powieści “Baśń o wężowym sercu albo wtóre słowo o Jakóbie Szeli” Radek Rak pozornie zdaje się rewidować mitologię Galicji. “Baśń” nie jest jednak powieścią historyczną i, choć napisana jest z dużym szacunkiem dla ówczesnych realiów społecznych, obyczajowych i politycznych, to zawieszona pozostaje między historią a mitem. Wyrasta z legend, w które obrosła postać kontrowersyjnego chłopskiego przywódcy. Autor nie zawraca sobie głowy mierzeniem się z legendą Szeli; sam niezwykle sprawnie buduje legendę z wybranych składników.

Marcin Makowski, jeden z najbardziej obiecujących publicystów, to także poetycki ironista, i jako taki zgłosił do konkursu swoją "Uniwersalną teorię wszystkiego" , zbiór wierszy, które przepełnia niechęć do stereotypu, totalizacji, irytacja amerykańskimi (i nie tylko) kalkami kulturowymi. Zbiór, który jest jednocześnie pełen amerykańskich impresji, co, zresztą – pomimo wszelakich w nim oznak rozdrażnienia, a i niemałej impulsywności – nie przeszkadza przebijać się promieniom melancholii.

W przeprowadzeniu warsztatów szóstkę tę wspierali prowadzący poszczególne bloki warsztatowe poeta Dawid Jung, filozof Wawrzyniec Rymkiewicz, prozaik i publicysta Mariusz Cieślik, społecznik Michał Lorenc oraz - jako moderator i kronikarz - niżej podpisany. W wyborze sześciu uczestników warsztatów i przyznaniu stypendium wzięła udział pisarka Renata Chołuj, przewodnicząca jury Nagrody Identitas.

Nie sposób nie docenić jeszcze dwóch osób, bez których warsztaty nie byłyby tak nietuzinkowe. Gotował dla uczestników, przeprowadzając też dla nich zapewne najbardziej arktyczną w historii degustację win, założyciel Poznańskiego Klubu Burgunda, Maciej Mizerka. Nie było Nowego Świata, a szczepy o których opowiedział - i zaserwował - M.Mizerka, pochodziły ze swoich historycznych terroirs, siedlisk. Pinot Noir z Burgundii, Cabernet Sauvignon z Bordeaux, Sangiovese z Chianti, Riesling znad Mozeli, a Melon znad Loary.

Szefem położonej pięćset kilometrów za kręgiem polarnym bazy na Uløyi (Lyngen Outdoor Center) jest alpinista Artur Paszczak, autor blisko czterdziestu dróg wspinaczkowych w Tatrach, uczestnik wypraw na znaną dzięki Herzogowi iglicę Cerro Torre czy na himalajskie Kedar Dome i Chan Tengri. Dzięki niemu górskie wyprawy na rakietach i łodzią po archipelagu u stóp Alp Lyngeńskich pozostaną ważną częścią tego doświadczenia. Podobnie jak rozpięte między Kukuczką, zwyczajami Saamów, falami grawitacyjnymi i Beniowskim wieczory przy największym w bazie kominku.

Uczestnicy poruszyli w ciągu tygodniowych warsztatów wiele spraw, oczywiście poświęcając im uwagę i czas w różnym bardzo stopniu. Próbuję tu przywołać najważniejsze z nich. Wydaje się, iż można je podzielić na pięć stosunkowo szerokich nurtów.

1. Samotność i kryzys

Jak wspomniałem, chcieliśmy by czas na Uløyi był dla uczestników swego rodzaju katalizatorem. Osamotnienie, oddalenie, cicha, acz nieposkromiona presja arktycznej natury wywróciły, jak się zdaje, ich rutynę i poczucie bezpieczeństwa, czego efektem był kryzys, rachunek i pytania.

Mówi Marcin Makowski: W czasach, w których świat przechodzi w tryb społecznej izolacji, są miejsca gdzie żyje się tak od zawsze. Coraz mniej z przymusu, bardziej z wyboru. Podczas długiej drogi na Uloyę zastanawiałem się, co dostaje się w zamian? Na miejscu stwierdziłem, że najbardziej to dostaje się pod panowanie sił przyrody. Ale otrzymuje się też izolację i kontakt z człowiekiem.

Marcin Cielecki: Czas spędzony na Uløyi wpędził mnie w kryzys. Kryzys z języka greckiego oznacza sąd. Cisza, przestrzeń, biel, niewysłowiona potęga to wszystko odziera mnie z mentalnych zabezpieczeń. Pojawiły się pytania, od których nie sposób było uciec. Wszedłem w to z otwartością i gotowością na to, co przyniesie. A przyniosło podanie sobie samemu ręki na zgodę.

Rozmowy z Tomkiem uświadomiły mi, że wciąż są w nas tęsknoty o apetycie metafizycznym. Tam inaczej rozbiera się figurę „Kultura versus Natura”. Wiadomo, co jest pierwsze.

Zaskoczyła mnie w Arktyce cisza, która wyciągnęła na wierzch niemal wszystko, co było dla mnie ważne. Nie pierwszy raz przeżywałem „dni pustyni”, czy to w jakiejś formie życia pustelniczego, czy samotności. Musiałem raz jeszcze postawić sobie pytania o własną twórczość, dokąd doszedłem, co zwyczajnie spartoliłem. Obecność innych piszących, świetnych autorów, ciekawych osobowości, dodatkowo podsycała te pytania. Być może dzięki potędze przyrody, wobec której czuje się jedynie pokorę i wdzięczność, udało się wejść w te pytania bez roztrząsania i kąsania siebie od wewnątrz. Przestrzeń krajobrazu mnie leczyła, koiła, składała na nowo. Wyszedłem z warsztatów z uczuciem pojednania ze sobą, z własną twórczością. Jeszcze się nie skończyłem, jeszcze się nawet nie zacząłem.

Warsztaty były bardzo udane i niecodzienne. – zgadzał się Radek Rak. -Muszę jednak powiedzieć, że nie sposób ich oceniać bez pierwszorzędnej na Uløyi warstwy sensualnej. Jak tam powietrze pachnie i smakuje!

Na Uløyi panuje przejmująca cisza, a barwy ograniczają się do odcieni bieli i błękitu; inne kolory zaczyna się postrzegać intensywniej, a własne myśli – głośniej - odpowiadała Marcelina Szumer-Brysz.

Mimo godnego podkreślenia faktu, iż znaczna większość uczestników widziała się po raz pierwszy w życiu, to skuteczne osamotnienie zaskakująco szybko otwierało dyskusję nawet na zazwyczaj zastrzeżone, chronione kwestie.

Tak, na tej arktycznej wyspie rozmawialiśmy jakoś szczególnie wylewnie i uważnie o sprawach dla tej szóstki autorów pierwszorzędnej wagi, trudnych, nierzadko intymnych. - dodaje Dawid Jung.

Paweł Rzewuski stwierdza zaś tak: W odcięciu od świata, od medialnego środkowoeuropejskiego zgiełku medialnego, rozważaliśmy zagadnienie tożsamości z wielu różnych perspektyw, filozoficznych i literackich. Konfrontacja z pisarzami i poetami, którzy postrzegali znane mi zagadnienia w sposób diametralnie inny zmusiła mnie, czy tego chciałem czy nie, do rewizji moich własnych poglądów. Wyjścia z wygodnego, ale ciasnego zbioru przyzwyczajeń i spojrzenia z nowego kąta nachylenia. Podczas warsztatów uświadomiłem sobie jak bardzo byłem w błędzie myśląc, że mam szerokie perspektywy interpretacyjne. W rzeczywistości zastygłem w schematach, niekiedy nawet bardzo wyrafinowanych w swojej złożoności, ale zamkniętych na doświadczenie i inne perspektywy. Nauczyłem się na nowo „tożsamość” interpretować nie tylko jako problem filozoficzny. Uløya stała się zatem dla mnie lekcją pokory, aby nie być zbyt pewnym, że przyjęte przeze mnie kategorie poznania są najsłuszniejsze.

Radek Rak: Było to przede wszystkim spotkanie z drugim człowiekiem, w tym wypadku szczególnie cenne, gdyż różni nas wiele, mamy mniej lub bardziej odmienne wizje świata i sposoby opowiadania go. Warsztaty, prowadzone podczas nich rozmowy, próby wyciągania wniosków i stawiania hipotez odbywały się bez odgórnej presji, światopoglądowej lub innej. Jestem człowiekiem raczej zamkniętym, z tendencją do izolowania się, tym bardziej więc tę formułę, pozostawiającą uczestnikom ich przestrzeń –doceniłem.

Dookoła jest biel, przestrzeń, która jest poszarpana tylko górami, bezkresem nieba i wodą. W tej przestrzeni bieli niepodzielnie króluje i wędruje cisza, którą przerywa jedynie wiatr. To krajobraz, który nieustannie będzie prowokował do stawiania pytań o to, kim się jest i dokąd się zmierza - kończy Marcin Cielecki.

Dawid Jung: Właśnie pytania o te intymne tożsamości (nierzadko pokaleczone, niezupełnie zakotwiczone lub będące jeszcze w drodze) padały na Uløyi. Zauważyłem w tym dużo troski i dojrzałego zaangażowania. Polska to wielkie dziedzictwo, nie tylko dla nas samych. Próbujmy go nie marnować.

2. Podmiot i przedmiot

Marcelina Szumer-Brysz: Zwykłam mówić, że pisanie reportaży jest łatwiejsze niż pisanie powieści, bo łatwiej jest pisać prawdę, niż konstruować fabułę, jednak dopiero eksperci i rozmowy z uczestnikami uświadomiły mi, jak dużej odwagi to wymaga. Pytanie ludzi - i samej siebie - o ich lęki, marzenia, o to czego się wstydzą, i jak oszukują zawsze naraża reportera. Naraża na rozczarowanie – jeśli nie otrzyma się odpowiedzi (odmowę jej zawsze traktuję jako rodzaj porażki, znaczy, że może źle zapytałam, że nie zrozumiałam swojego bohatera, skoro nie umiałam z niego wydobyć prawdy) i naraża na konieczność zrobienia czegoś sensownego z prawdą, jeśli się ją w darze od rozmówcy otrzyma. Pisząc nie myślałam o tym – rozmawiając z wami – dokonałam w głowie dekonstrukcji koncepcji reportażu. Buduję ją teraz na nowo, w nowej książce na pewno będzie to dostrzegalne.

Dzięki tym warsztatom odważyłam się zapuścić w te rejony swojej świadomości, do których wcześniej nie miałam nawet odwagi się zbliżyć, choć przecież nie było mi łatwo być w grupie "wybrańców" istotą najbardziej praktyczną, przyziemną, operującą w swojej twórczości językiem tureckiej ulicy, a nie polskiego Uniwersytetu, kimś, komu przyszło mówić bardziej o sobie, jako podmiocie, niż Turcji jako przedmiocie swojej twórczości.

To przełomowe doświadczenie dla mnie jako pisarki.

Marcin Cielecki: Spotkanie z takimi osobami, z których każda jest niezwykle inteligentna i niesamowicie twórcza, zawsze będzie skłaniać do pytania: co ja tu robię? Czy sięgam do ich przemyśleń? Nie sposób pominąć pytań, które pojawiają się naturalnie w takich sytuacjach: o warsztat pisarski, plany twórcze. Zasłuchany, zapatrzony, zamyślony sięgałem głębiej, aby w sobie znaleźć odpowiedzi.

Marcelina zajmująco opowiadała o decyzji napisania książki zawierającej liczne osobiste wątki - włącznie z historią swojego tureckiego małżeństwa i rozwodu – bez zasłaniania się fikcyjną postacią. Jak to dziś jest z figurą autor - narrator versus fikcja i prawda?

Strategie są oczywiście różne, ale którąkolwiek byśmy przyjęli, ważna jest wiarygodność. Marcelinie udało się to w sposób całkowicie lekki i niewymuszony.

Marcelina Szumer-Brysz: Tak. Jak się okazuje pisałam bardziej o sobie, jako podmiocie, niż o Turcji - przedmiocie mojego reportażu.

Pytania o moją książkę, o moją polsko-turecką tożsamość, o mnie samą wreszcie, które zadano mi w trakcie warsztatów i które po ich zakończeniu zadałam sobie sama na pewno wpłyną na moją twórczość. Kontakt z zupełnie obcymi ludźmi wniósł świeży powiew w mój sposób myślenia o sobie, świecie, Polsce i Turcji oraz mojej twórczości czy nawet zwykłej dziennikarskiej pracy. Wyrwanie nas z zaklętego kręgu wzajemnych pretensji i oskarżeń okazuje się pomysłem genialnym, wartym kontynuowania i rozbudowywania i niezwykle się cieszę, że takie są plany Fundacji Identitas.

Turcja jest lustrem, w którym może przejrzeć się Polska, Arktyka okazała się lustrem, w którym przejrzałam się sama jako Polka bez poczucia przynależności do miejsca, "Turczynka" próbującą zakorzenić się z poza swoim światem a wciąż nie będąca jego częścią.

Mam nadzieję, że moja perspektywa okazała się dla innych uczestników warsztatów równie ciekawa jak dla mnie ich własne. Długo też rozmawialiśmy o mesjanizmie: polskim i rosyjskim rozumieniu tego zjawiska. O naturze, cierpieniu, karze. Dwa tygodnie temu operowaliśmy jeszcze przykładami z historii naszego i innych krajów. Dziś sami stajemy w obliczu wydarzeń, które z pewnością przewartościują, zmienią nasz sposób myślenia, a przynajmniej zmuszą nas do pochylenia się nad wątkami, które dotychczas były pomijane w dyskusji (oprócz dyskursu filozoficznego).

Marcin Cielecki: Myślę, że twórczość jest możliwa w świecie, który sam jest stworzony. Artysta dokonuje „małego stworzenia”, którym jest sztuka – powołuje do istnienia formy, kształty, linie, słowa. Złota zasada patrystyki głosi, że Bóg stał się człowiekiem, aby człowiek stał się Bogiem. Nasze „pokrewieństwo” zaczyna się od zamiłowania do powieści. Jesteśmy związani ze słowem, które nie pozostawia nas obojętnymi. Przeciwnie, dotyka do żywego.

3. Zawsze ten sam - uniwersalny - napis na murze?

Jak rzuciła Marcelina wchodząc na łódź w dniu powrotu: wyjechaliśmy do Arktyki z jednego świata, wróciliśmy do innego. Tymczasem nasze przemyślenia i rozmowy okazały się na tyle uniwersalne (bo przecież nie prorocze?!), że nie potrzeba innego napisu na murze.

Te ostatnie słowa to odwołanie do opowieści, którą podczas warsztatów podzielił się ze wszystkimi Marcin Makowski.

Marcin Makowski: To było dawno. Odczuwałem wewnętrzny nakaz zrobienia czegoś, co wykracza poza siedzenie w domu i pisanie wierszy. Nigdy nie umiałem być poetą-buntownikiem, nie znosiłem tego zblazowania środowiska, ich stylu życia. To był mój rodzaj buntu - jeden wieczór z puszką pomarańczowego sprayu i kilka napisów na mieście (w Stargardzie Szczecińskim) w stylu pretensjonalnego "życie jest gdzie indziej" na śmietniku, czy "prawda jest gdzie indziej" pod mostem. Na pewno najlepiej mi wyszedł i wkomponował się w miejsce napis pod liceum: “Innego końca świata nie będzie”.

To ostatni wers "Piosenki o końcu świata" Czesława Miłosza, który popełniłem na murze mojego liceum w Stargardzie. Od tego czasu napis stał się elementem miejskiego pejzażu oraz tożsamości LO I - odmalowywany przez kolejne roczniki licealistów. Dzięki niemu część uczniów zainteresowała się poezją, toczono rozmowy na ten temat. Ten wiersz jest zresztą do tej pory omawiany na lekcjach języka polskiego, a w bibliotece szkolnej zaczęto wypożyczać Miłosza, i to w okresach poza-lekturowych.

Marcin Cielecki: Poezja ma swoją siłę. Być może zrobiliśmy sobie nawzajem krzywdę, że zamknęliśmy ją w bezpiecznej przestrzeni pomiędzy okładkami. No, bo zobaczmy: jedna fraza odczytywana z muru dokładnie w tym miejscu, jakim jest szkoła, poruszyła cały gmach świadomości. Nie chcę przez to powiedzieć, że wszędzie powinniśmy pisać na murach. W tym przypadku nastąpiło idealne zderzenie frazy z miejscem i odbiorcą. I właśnie ten ostatni jest najważniejszy. Może historia ze sprayem jest odpowiedzią na nasze utyskiwania na dzisiejszą młodzież? Jeśli tak, to byłaby to odpowiedź pozytywna: nie jest źle, dorośli.

Pewność co do tego, czy wyjechaliśmy z jednego, a wróciliśmy do innego świata podrywały nie tylko dyskusje filozofów o pierwszeństwie natury przed kulturą, ale i uwaga Artura Paszczaka uczyniona niby mimochodem, przy kolacji, o hipotezie Gai. Ta - ściśle rzecz biorąc - niezupełnie naukowa idea Jamesa Lovelocka zdawała się podsuwać ciekawe tropy. Od lat 70-ych XX wieku jest przedmiotem zarówno krytyki, jak i licznych pochwał.

Artur Paszczak: Według niej Ziemia - i każda inna planeta - dąży do homeostazy, równowagi, i dysponuje w tym celu odpowiednimi biologicznymi i fizycznymi, synergicznie funkcjonującymi narzędziami pozwalającymi jej tę równowagę utrzymywać. Ten cały system celowych współzależności to właśnie Gaja - matka Ziemia. I tak, poprzez skomplikowany system współdziałania mikroorganizmów i elementów fizykochemicznych, Gaja reguluje zasolenie mórz, poziom tlenu w atmosferze, temperaturę i wiele innych czynników utrzymując na Ziemi warunki odpowiednie do rozwoju i trwania życia.

I tu właśnie pojawia się nasz koronawirus - kontynuował Artur. - Jeśli przyjmiemy, że jednak nie uciekł z żadnego laboratorium, tylko powstał naturalnie w wyniku ewolucyjnego skoku, to być może nie powstał bez przyczyny? Być może człowiek, z jego buńczuczną ekspansywnością, stał się czynnikiem na tyle zakłócającym równowagę, że aż wymagającym korekty? Może jest zadaniem wirusa globalna poprawka naszej biologicznej pozycji? Może Gaja usiłuje wtrącić nas w stare koleiny, ukrócić naszą naukową pychę, nasze poczucie sprawczości i władztwa nad życiem? Bo przecież wydawało się, że już za chwilę sklonujemy człowieka, zapewnimy wieczną młodość - vide koktajle z plazmy krwi i białko GDF11- i pomaszerujemy ku przyszłości, w której będziemy mogli kontrolować jeśli nie wszystko, to przynajmniej większość spośród trapiących nas problemów jak choroby, starość, niedołęstwo, ból i zwykły smutek? Może przekroczyliśmy naszym przemysłem, rolnictwem i gospodarką akceptowalny poziom odchylenia?

Dalej, rzecz jasna, dyskusja potoczyła się w kierunku idei postępu. Jak się zdaje, straciła ona przedhabermasowską pewność siebie, ale dylematy moralne i polityczne uważa za rozstrzygnięte przez historię, która - jakoby - miała podążać w jednoznacznym kierunku. Filozofowie i pisarze pozostali w tej kwestii w swoich obszarach kompetencji i doświadczenia, jak się okazało - bardzo różnych dla całej szóstki uczestników.

4. Więzi, zakorzenienie

Tomasz Herbich - Odnotowywałem raz po raz w naszych dyskusjach skomplikowane, lecz mocne zapętlenie dwóch wymiarów, w których można rozpatrywać problem tożsamości: społecznego i metafizycznego.

Jeśli zaś chodzi o Kortau Marcina Cieleckiego: próbowałem dociekać skąd ta niezdolność do żalu u wielu z dzisiejszych Olsztynian (i na ile podobna do tej przywołanej podczas warsztatów przez T.Kaźmierowskiego z teorii małżeństwa Mitscherlich dotyczącej kondycji powojennych Niemców) . Czy to problem ograniczonej pojemności? Ludzie ci sami przecież weszli do obcego miasta po traumie w swoich stronach na Kresach czy w innych regionach Polski.

Marcin Cielecki - Kortau to dawne obrzeża Allenstein, a mówiąc współcześnie: Kortowo to dzisiejsza dzielnica Olsztyna. Gdy dzisiaj w Olsztynie mówi się o Kortau, to ma się na myśli szpital psychiatryczny, który powstał w 1886 roku. Psychiatria dopiero się wtedy rodziła jako nauka, stąd dopuszczalne były wszelkie eksperymenty. Do szpitala w Kortau mógł trafić każdy, kto nie pasował do narzuconego schematu zachowania. Każdy kto posiadał krzywdzącą etykietkę. Jeśli śmiejesz się za głośno, lubisz marzyć, masz inny pomysł na życie niż się tego od ciebie oczekuje – uważaj, bo możesz trafić do Kortau. Śmiertelność w szpitalu psychiatrycznym była bardzo wysoka; więcej pacjentów ginęło niż wracało do zdrowia. W czasie drugiej wojny światowej, realizując program T-4 dokonywano tam mordów eugenicznych. W nocy 21/22 stycznia 1945 roku, wobec wkraczającej Armii Czerwonej, Niemcy popędzili mogących się poruszać pacjentów (około 500 osób) w stronę dworca. Nie wiemy, co się z nimi stało. Pociąg ruszył w stronę Działdowa. Prawdopodobnie zostali rozstrzelani gdzieś po drodze.

W samym Kortau pozostało około stu pacjentów w bardzo różnym stanie. Do tego około 240 rannych żołnierzy niemieckich, którzy nie mogli się ruszać. I jeszcze okoliczna ludność dawnego Allenstein, która wierzyła, że pod znakiem czerwonego krzyża będzie bezpieczna. Wszyscy zginęli zabici przez wkraczającą Armię Czerwoną. 600 osób – tyle potwierdza ilość zwłok. A ponieważ dokonali tego Rosjanie – na lata zapadło na ten temat milczenie.

Dziś na terenie Kortau, to jest - Kortowa, powstał uniwersytet. Akademiki stoją na terenie dawnego cmentarza, bawimy się na dorocznych imprezie studentów zwaną Kortowiadą. A jednocześnie wiedza na temat tego co się wydarzyło jest wciąż nikła. Brakuje nowoczesnej monografii na ten temat, porządnego upamiętnienia ofiar. Jest jakaś niechęć lub nieporadność w zajmowaniu się tym tematem. Zauważam to zwłaszcza wśród osób starszych, ale także tych decyzyjnych. Wydaje się, że wszystkim jest wygodnie, aby opowieść o Kortau była ciekawą miejską legendą. Natomiast temat ten z roku na rok interesuje coraz bardziej młodzież. Widzę to po swoich zajęciach w szkole. Czy potrzeba zmiany pokoleniowej? Nie wiem. Czy o Kortau mogą wreszcie mówić ci, którzy zakorzenili się w Olsztynie i są gotowi przyjąć jego niełatwe dziedzictwo? Być może. Ja jednak będę stał na stanowisku, że potrzeba wiedzy i wrażliwości. Temu miejscu i tym ludziom, a to znaczy, że także nam, którzy tu mieszkamy, należy się uczciwa historia.

Z Tomkiem dzielimy fascynację Mikołajem Bierdiajewem. Rozmowy z Tomkiem uświadomiły mi, że wciąż są w nas tęsknoty o apetycie metafizycznym.

Tomasz mówił zajmująco o mesjanizmie Bierdiajewa i Cieszkowskiego. Starałem się to odnieść do przestrzeni, w której czuję się lepiej – do twórczości. Paradoksalnie odniosłem wrażenie, że rosyjska myśl religijna i filozoficzna przełomu XIX/XX wieku była dla nas impulsem do rozmów. Zatem nie tyle katolicyzm, co bardziej prawosławie, zwłaszcza to zmuszone do emigracji z bolszewickiej Rosji.

Tomasz Herbich - To powiązanie dwóch wymiarów, w których można rozpatrywać problem tożsamości: społecznego i metafizycznego, najwyraźniej wystąpiło w przypadku opowieści o Kortowie w książce Marcina Cieleckiego. Kluczowe pytanie, które wiąże się dla mnie z tym zagadnieniem, dotyczy tego, czy ponad więziami o charakterze społecznym, ponad poczuciem tożsamości jako przynależności, zadomowienia, własnego miejsca, istnieje jeszcze coś, do czego możemy się zwrócić. Czy finalnie niezależnie od tych problemów z trwałością więzi, które tak wyraźnie występowały w trakcie naszych dyskusji, problemów mających charakter obiektywny, to znaczy związanych bardzo często z niezależnym od nas ukształtowaniem naszych losów, istnieje to miasto wewnętrzne, ta nasza tożsamość z nami samymi - taka twierdza wewnętrzna, w której mamy oparcie niezależne od zawieruch historycznych i społecznych, a może raczej: przekraczające te zawieruchy, sięgające ponad nie?

Bardzo budujące było dla mnie również to, że powszechna wśród nas jest świadomość, że policentryzacja Polski jest niezbędna do tego, aby z jednej strony nowoczesność nie czyniła nas ludźmi wykorzenionymi, pozbawionymi swojego miejsca, a z drugiej strony - aby w jak największym stopniu korzystać z naszego potencjału rozwojowego.

Ta anihilacja tożsamości lokalnych, która następuje w wyniku presji nowoczesności, nie jawi mi się już jako konieczna (Wawrzyniec Rymkiewicz ma rację, gdy twierdzi, że istnieją różne modele nowoczesności), ale ciągle uważam ją za bardzo poważne zagrożenie, zwłaszcza w naszej sytuacji, w której jednak pewien wybór chyba został już wstępnie dokonany przez naszą wspólnotę polityczną - i jest to ten niekorzystny wybór, opowiedzenie się za modelem silnie centralistycznym. Pocieszający jest fakt, że został on jedynie wstępnie dokonany, ale nie jest też tak, że wybieramy w jakimś punkcie zero, bez bagażu tej "wstępnej" decyzji. W takich zjawiskach, jak zanikanie języków lokalnych (na przykład języka śląskiego), widoczna jest właśnie ta negatywna presja nowoczesności. Dlatego moim zdaniem kwestia, którą podniósł Radek Rak - pytanie, czy niedługo wszyscy nie będziemy pod względem tożsamości w sytuacji mieszkańców ziem odzyskanych - jest bardzo istotna, istnieje bowiem taka realna groźba.

W dyskusji wielu uczestników wracało do kwestii lokalnych narracji (podniesionej początkowo przez Radka Raka przy okazji omawiania jego “Baśni…”) tłamszonych, marginalizowanych przez narzucany dyskurs kojarzonego ze środowiskami wielkomiejskimi „eksterytorialnego salonu”, jego lekceważeniem i brakiem zainteresowania wobec prowincji, narzucaniem obok narracji czysto politycznych poszczególnych nurtów misjonistycznych, jak ekologizm, globalizm, demokratyzm kosmopolityczny…

Marcin Cielecki: My wszyscy jesteśmy z prowincji, wszyscy jesteśmy małomiasteczkowi. Zawsze przyjdzie ktoś, kto ma bardziej zadarty nos do góry i mówi głośniej. A potem przychodzi jeszcze głośniejszy i całość zamienia się w kakofonię. Uderzyło mnie, gdy reprezentanci Warszawy stanowczo zaprzeczali, że stolica to „centrala” i twierdzili, że „salon jest eksterytorialny”. Centrum musi gdzieś istnieć, skoro istnieje pogranicze, margines, obrzeże. Wsłuchując się w te dyskusje raz jeszcze uświadomiłem sobie błogosławieństwo prowincji: należyty dystans, właściwa perspektywa, możliwość włączenia się i wyłączenia, gdy tylko najdzie na to ochota. Głos z pobocza pozostanie zwyczajnie czystszym, bo wolniejszym od naleciałości kakofonii. Słuchając Radka Raka miałem poczucie oczyszczenia: oto mówi ktoś mową zupełnie własną, nie podrobioną, zupełnie zjawiskową. I dałem się temu zauroczyć.

Marcelina Szumer-Brysz: Salon nigdy nie jest tak zupełnie eksterytorialny, zawsze jest skądś, bo każdy jego członek i każdy pozostający do niego w opozycji skądś pochodzi, jak Jakób Szela i my wszyscy niesie na plecach i w sercu swoją historię, pochodzenie, dumę albo wstyd z tego kim jest lub kim nie. . Nie opuszcza mnie jednak przeświadczenie, że to my: ci nieco nieokreśleni, trochę zagubieni, mniej lub bardziej odważni uczestnicy tych warsztatów, szukający w twórczości, poezji, literaturze i filozofii odpowiedzi na pytania o nas samych, wciąż jesteśmy jednak przedstawicielami tego salonu. Inaczej niż ci wykluczeni cyfrowo, komunikacyjnie, nie pozostajemy poza nawiasem. Czy jakiegoś rodzaju elitą? Nie. Ale na pewno nie Jakóbem…Zawieszeni gdzieś między światami.

Marcin Makowski, w którym często wygrywał instynkt publicysty, mówił o zaniedbaniu tysięcy rzeczy małych (np. prowincjonalnych narracji, kultury lokalnej) i wielkich, jak wyzwania modernizacyjne, z autonomiczną odbudową kultury, tożsamości i podmiotowości (“Polska to ani Wschód, ani Zachód”), ale i z Centralnym Portem Lotniczym, bez których Polska męczy się ciasnawym garniturze, oddając rękawy Berlinowi, Wiedniowi czy Pradze.

Rozmowy o zakorzenieniu, narracjach i rozmaicie pojmowanych tożsamościach niejednokrotnie dotykały spostrzeżeń, jakimi podzielił się z uczestnikami Paweł Rzewuski, gdy mówił o współczesnym pojmowaniu narodu czy kryzysie wielkich narracji, o sposobie, w jaki definiował te kwestie Piłsudski.

Paweł Rzewuski: dyskusje jakie toczyły się podczas warsztatów w sposób istotny dotyczyły zagadnień będących przedmiotem moich badań naukowych. Pytanie o tożsamość jest pytaniem o polskość, o miejsce naszego narodu w świecie i odpowiedzialność, która przed nim stoi. Czym jest naród polski w XXI wieku, kiedy wielkie narracje przeżywają swój kryzys, kiedy coraz częściej wieszczy się upadek narodów i zastąpienie ich innymi formami? Definicja Polaka jest niezwykle ważna dla przetrwania naszej formacji kulturowej. Podczas rozmów na Uløyi utwierdziłem się, że chociaż nie zawsze mogę się zgodzić z Józefem Piłsudskim, przyjmuję w pełni jego koncepcję narodu Polskiego jako wszystkich tych, którzy kochają wolność. Polskości nie można ograniczyć do ścisłych biologicznych czy nawet językowych ram, ale należy pojmować ją jako ideę.

Marcin Cielecki: Myślę, że wszyscy nosiliśmy w sobie to pytanie podczas wystąpienia Pawła: czy będzie nowy Piłsudski, czy potrzebujemy nowego Komendanta? Pytania te zrodziły we mnie samym lęk. Dla mnie Piłsudski-bis jest pokusą: jeśli pojawi się taka możliwość, to jest to klęska naszych dotychczasowych osiągnięć. Albo mówiąc jeszcze inaczej: Piłsudski-bis to powszechna zgoda na upupianie, zdziecinnienie i bezpieczne cofnięcie się w świat niedojrzałości, klasyczną, psychologiczną – tyle że zbiorową – regresję. A tego bym nie chciał.

Paweł Rzewuski: Widać cień Piłsudskiego pada w bardzo niejednoznaczny sposób. Rozumiem Marcina który chce widzieć w Piłsudskim-bis upupienie, zdziecinnienie. Zakłada jednak niejako, że jako naród dojrzeliśmy, ale z różnych przyczyn nie rodzimy sobie z naszą odpowiedzialnością. Ja natomiast nie jestem tego aż taki pewien, wręcz przeciwnie: wydaje mi się, że w stosunku do społeczeństwa II RP jesteśmy równie - jak nie bardziej - niedojrzali. Czy odpowiedzią na tę niedojrzałość jest Piłsudski-bis, to pytanie zupełnie osobne, acz bardzo ważne. Moim zdaniem wszystko zależy od tego, jaki byłby ogólny profil - nie zaś kim personalnie - miałby być ów nowy Piłsudski. Być może potrzebujemy jednak jednego mądrego władcy ukształtowanego według atomistycznych reguł?

Dawid Jung: Obdarzony wybitnie surrealistycznym humorem Radek wniósł wiele opowieścią o swojej “Baśni o wężowym sercu albo wtóre słowo o Jakóbie Szeli” do tej właśnie dyskusji. Motyw przywódcy ludowego, który jest bohaterem książki Radka, dał nam pretekst do postawienia pytania: a może dobrze nam, Polakom, gdy rządzi nami silna i charyzmatyczna osobowość, czasami bezwzględna lub nawet okrutna, bo znając metody jej działania poniekąd znamy przyszłość?

Figura “nowego Piłsudskiego”, dla jednych w ujęciu spersonalizowanym, dla innych jako koncepcja formacji, raczej kulturowej, ponadpolitycznej w każdym razie, zogniskowała wyrażone podczas warsztatów poglądy i dywagacje uczestników dotyczące drogi wyjścia z kryzysu (o ile nie jest to stan permanentnie wpisany w miejsce Polski – geopolitycznie, kulturowo) trwającego od 1989 roku, a może od 1939-go. Północ czy Południe, Wschód – Zachód, globalizm czy prowincjonalizm, centralizm, regionalizm czy lokalność, cenna (albo zbyt kosztowna, niepotrzebna?) podmiotowość czy wygodna, proeuropejska “poputność” (dokądkolwiek prowadzi). Co z relacjami z dawnymi częściami cywilizacji Rzeczypospolitej?

Wawrzyniec Rymkiewicz pytał przy tej okazji: Skoro Anglicy, Irlandczycy z Ulsteru, Szkoci i Walijczycy mają poczucie bycia Brytyjczykiem, dlaczego Polacy, Litwini, Ukraińcy czy Białorusini nie mogliby posiadać poczucia bycia „Rzeczpospolitaninem”, przecież kiedyś tworzyliśmy wspólne państwo, wspólną ideę Rzeczypospolitej, a nawet Rusin i Litwin zasiadali na tronie? Wszystko to, oczywiście, przy zrozumieniu zasadniczych różnic między brytyjską ciągłością i jej globalnym sukcesem, a przerwanym bytem Rzeczypospolitej i dalszymi, częściowo oddzielnie toczącymi się losami społeczeństw ją tworzących. Jak łatwo znaleźć byłoby przy stole na Uløyi potomków takich Rzeczpospolitan, którzy znad Dźwiny, Niemna czy Dniepru trafili na Mazowsze, Mazury, Pomorze czy na Podkarpacie? – konstatowaliśmy.

Według Dawida Junga nagrodzone „Miasto wewnętrzne” Marcina Cieleckiego to tożsamościowa kontynuacja „Rzeczpospolitanina”, kogoś, kogo rodzina po wojnie przybyła ze Wschodu do Olsztyna, do poniemieckiego świata, by budować własny dom, bezpieczeństwo, intymność.

Ciekawym wątkiem rozmów wokół zakorzenienia były wycieczki w pochodzenie poszczególnych uczestników i ekspertów warsztatów. Choć w polskich rozmowach na temat stanu naszej kultury, jej możliwości rozwojowych i strat, które poniosła często wypływa żal po zniknięciu jej wieloetnicznych fundamentów, to z niejakim zaskoczeniem skontaktowaliśmy, że te jedenaście osób obok polskiego ma jeszcze zupełnie nie odległe korzenie niemieckie (pięć osób), rusińskie (trzy osoby), białoruskie, francuskie, tatarskie, litewskie i czeskie. Być może nasza monoetniczność jest jednak w niemałym stopniu iluzją, może przeceniamy efekty scaleniowej urawniłowki kulturowej okresu PRL-u (siłą rzeczy równające – obok jej głównych celów – także do języka polskiego), a bez wątpienia wpisuje się w koncepcję narodu opisaną przez Pawła Rzewuskiego powyżej.