TYGODNIK TVP: Mieczysław Grydzewski kierował kolejnym mutacjami „Wiadomości” niemal pół wieku – najpierw w Warszawie, potem Paryżu i Londynie. Jakim był dziennikarzem?

RAFAŁ HABIELSKI: W zasadzie był redaktorem, a nie dziennikarzem. Osobą obdarzoną wyjątkowym talentem wymyślania formuł czasopism, korespondujących z oczekiwaniami odbiorców. Nie sposób rzec, że nie brał pióra do ręki, zwłaszcza w okresie powojennym, lecz pisanie nie było dla niego najważniejszym sposobem wyrażania siebie. Czynił to właśnie poprzez redagowanie.

Skąd w międzywojniu czerpał fundusze na przedsięwzięcia prasowe?

Wedle informacji, które kolportował – trudno orzec, na ile prawdziwych – kapitałem założycielskim umożliwiającym wydawanie „Wiadomości Literackich” (zaczęły się ukazywać na początku 1924 r.) był pierścionek jego matki oraz… kilka opon samochodowych, należących do Antoniego Bormana, wspólnika Grydzewskiego i wieloletniego administratora tygodnika. Początkowo pismo wyglądało biednie, ale z biegiem czasu stało się atrakcyjne formalnie, zdobyło czytelników, a więc także środki umożliwiające bezpieczny byt.

ODWIEDŹ I POLUB NAS
„Wiadomości Literackie” stanowiły najważniejszą trybunę intelektualną II Rzeczpospolitej, aczkolwiek w drugiej połowie lat trzydziestych utraciły ten prymat na rzecz „Prostu z Mostu”. Zgodzi się pan z tą hipotezą?

Owszem, początkowo nie miały konkurencji ze względu na nowatorską formułę, znakomite pióra i styl redagowania, ale również czynniki zewnętrzne. Autorzy i czytelnicy pisma cieszyli się niepodległością i mieli poczucie, że Polsce nic poważnego nie zagraża. Zmieniło się to w połowie lat 30. XX wieku, za sprawą widma wojny oraz zmiany sytuacji w kraju. Trendy liberalne kwestionowano na rzecz przekonania o konieczności skupiania się pod jednym przywództwem, inaczej definiowano powinności literatury, chciano, by była zaangażowana. Innymi słowy klimat z okresu, kiedy powstały „Wiadomości Literackie”, minął bezpowrotnie. Czego przejawem stało się zakładanie tygodników, które określić można jako „antywiadomowościowe”. Podważających, wprost albo pośrednio, styl i ducha pisma Grydzewskiego. Najbardziej charakterystyczny przykład tej tendencji stanowił właśnie tygodnik „Prosto z Mostu”, redagowany przez Stanisława Piaseckiego, a odwołujący się do ideologii narodowej i niechętny wartościom bliskim „Wiadomościom Literackim”. Grydzewski zyskał poważnego konkurenta, ale jego pismo, poważniejsze niż przed laty, nie straciło sympatii czytelników. Do końca, to jest do wybuchu wojny dowodziło swojej popularności i przydatności.

Po wojnie „Wiadomości” przegrały rywalizację z „Kulturą” paryską. Z racji swojej hermetyczności?

W jakimś sensie tak. Grydzewski zbudował szczególną relację z inteligencją emigracyjną, podobnie jak on nieakceptującą świata powojennego. Formacją zdeklasowaną, chętnie wracającą do przeszłości i w miarę upływu czasu mającą coraz mniejsze rozeznanie w tym, co dzieje się w krajowym życiu kulturalnym. Można chyba mówić o sprzężeniu zwrotnym między pismem a jego czytelnikami. „Wiadomości” oferowały to, czego od nich oczekiwano i z tego powodu dysponowały stałą sympatią czytelników, ten kapitał utrzymywał je przy życiu. Rzecz jasna ważną rolę grały talenty redakcyjne Grydzewskiego, potrafiącego w każdych warunkach robić pismo interesujące i, paradoksalnie, nieprzewidywalne. To znaczy proponujące coś, czego czytelnik się nie spodziewał, choć zawsze przyjmował to z aprobatą. Problemy pojawiły się wówczas, gdy generacja czytająca „Wiadomości” zaczęła odchodzić i – jak się okazało, a co było do przewidzenia – nie bardzo miał kto ją zastąpić.

Grydzewski nie myślał, żeby wzorem Instytutu Literackiego zachęcić do współpracy również autorów krajowych?

To złożona sprawa. W 1947 i w 1956 r. Związek Pisarzy Polskich na Obczyźnie wypowiedział się przeciw wydawaniu w kraju książek przez autorów emigracyjnych. Z kolei, poza krótkim okresem 1956-1957 r., władze komunistyczne nie tolerowały kontaktów autorów krajowych z periodykami i oficynami emigracyjnymi. W tej sprawie jednoznacznie wypowiedział się m.in. prokurator generalny. Pisarze decydujący się na współpracę z czasopismami emigracyjnymi musieli liczyć się z poważnymi konsekwencjami: zakazem druku, brakiem zezwoleń na wyjazdy zagraniczne, nawet więzieniem – exemplum Jan Nepomucen Miller. Grydzewski nie miał nic przeciwko temu, żeby w „Wiadomościach” drukowali autorzy krajowi, nie było jednak wielu chętnych. Jeśli już ktoś decydował się na taki krok, wybierał „Kulturę” docierającą do Polski Ludowej, czytaną i komentowaną. Stanisław Cat-Mackiewicz, który przed powrotem do kraju w 1956 r. sporo publikował w „Wiadomościach”, uświadomiwszy sobie omnipotencję peerelowskiej cenzury, zdecydował się drukować na emigracji, ale też w „Kulturze”.

Ortodoksyjnie niepodległościowa linia programowa „Wiadomości” uwzględniała światopogląd wojennej emigracji, która ze stratą Kresów Wschodnich nie chciała się pogodzić, zaś jakąkolwiek współpracę z Polską Ludową traktowała w kategorii niemal zdrady narodowej?

Grydzewski był tolerancyjny i skłonny drukować rzeczy, z których wymową się nie zgadzał. Miał jednak poczucie istnienia nieprzekraczalnej granicy, poza którą kończyły się przekonania, a zaczynało odstępstwo od zasad i wartości. W takich przypadkach nie było mowy o taryfie ulgowej. Cenionego przez siebie Ksawerego Pruszyńskiego, sporo pisującego w „Wiadomościach Literackich”, a potem w „Wiadomościach Polskich”, który w 1944 r. zaakceptował żądania terytorialne Stalina oraz uzurpacyjne rządy komunistów, uznał za odstępcę. Odmówił zgody na opublikowanie o nim wspomnienia pośmiertnego.

Co sprawiło, że nominalnym redaktorem naczelnym „Wiadomości Polskich” został Zygmunt Nowakowski?

Generał Władysław Sikorski przy wszystkich swoich zaletach miał nadmierną skłonność do kontrolowania różnych przejawów życia, w tym kulturalnego. Poza tym żywił niechęć do sanacji. On i jego przyjaciel, prof. Stanisław Kot, uważali, że „Wiadomości Literackie” hołdowały piłsudczykom, co – nawiasem mówiąc – odległe od prawdy nie było. Na stanowisku szefa „Wiadomości Polskich”, uruchomionych w Paryżu wiosną 1940 r., lepiej było więc obsadzić kogoś, kogo polski rząd na emigracji uznawał za osobę lojalną, czyli właśnie Nowakowskiego. W praktyce oznaczało to, że pismo robił Grydzewski, a firmował je Nowakowski, przy czym współpraca obu układała się zupełnie dobrze. Od 1941 r. Nowakowski był krytyczny wobec polityki wschodniej Sikorskiego, w czym wspierał go Grydzewski, zatem rachuba na dyspozycyjność nominalnego redaktora okazała się płonna.

Dlaczego pismo na dwa lata zniknęło z rynku? Reaktywacja okazała się skomplikowana?

W lutym 1944 r. władze brytyjskie zdecydowały się na odebranie „Wiadomościom Polskim” przydziału papieru, towaru podczas wojny reglamentowanego. Była to kara za niezależność i obronę polskiej racji stanu. Brytyjczycy zrobili ten krok pod naciskiem Moskwy. Kreml domagał się uciszenia tygodnika dowodząc, że jego stanowisko – powtórzmy: broniące niepodległości i integralności terytorialnej Rzeczypospolitej – stanowi zagrożenie dla jedności aliantów i szkodzi dziełu szybkiego zakończenia wojny. Londyn uległ tej argumentacji, dbając o dobre stosunki ze Stalinem. W 1946 r., już w innych okolicznościach, borykając się z kłopotami finansowymi Grydzewski zdecydował się wznowić tygodnik po raz trzeci. Tym razem pod nazwą bezprzymiotnikową – „Wiadomości”. Chociaż czas na wznowienie pisma wydawał się ku niesprzyjający, bo emigracja zakorzeniała się w nowych warunkach, szukano bardziej pracy i dachu nad głową, niż słowa drukowanego. Gazeta stanęła jednak na nogi i już niebawem nabrała charakteru instytucji pozakrajowego życia kulturalnego.

Oferował jej łamy także przedwojennym adwersarzom, choćby Karolowi Zbyszewskiemu. Antykomunizm przyćmił dawne waśnie?

Zmiana w postawach zaszła wcześniej, po kampanii wrześniowej. Z powodów dość oczywistych uznano, że niegdysiejsze spory i niechęci zostały w dużym stopniu zdezaktualizowane. Priorytet stanowiła niepodległość i całość Polski, co unieważniało przeszłe zatargi – chociaż całkiem ich nie znosiło – otwierając drogę do dialogu. Karol Zbyszewski, przed wojną przeciwnik „Wiadomości Literackich”, felietonista „Prosto z Mostu”, przeistoczył się nie tylko w autora „Wiadomości”, ale także człowieka pozostającego z Grydzewskim w relacjach towarzyskich. Oprócz niego w „Wiadomościach” publikowało wielu autorów, z których poglądami, przed i powojennymi, Grydzewski się nie zgadzał. Drukował ich uważając, że po pierwsze mają coś do powiedzenia, a po drugie, że potrafią pisać. Zderzenie stanowisk nie było problemem – wprost przeciwnie, zaletą potwierdzającą zasadę wyznawaną przez Grydzewskiego od początków redagowania „Wiadomości Literackich” – ważne jest nie kto, a co.

Co wiadomo o relacjach Grydzewskiego z Jerzym Giedroyciem?

Na poziomie osobistym w okresie powojennym w zasadzie nigdy one nie istniały. Natomiast stanowiska pism przez nich redagowanych, i ich poglądy, zupełnie do siebie nie przystawały. Grydzewski robił gazetę dla emigrantów, ze wszystkimi tego konsekwencjami. Zamieszczał to, czego oczekiwali jego czytelnicy i z czym się identyfikowali. „Kultura” usiłowała docierać do kraju i była dla Giedroycia narzędziem oddziaływania. Ale w „Kulturze” pojawiali się autorzy bliscy „Wiadomościom” i ich redaktorowi.

Czemu zerwał kontakty ze skamandryckim tercetem: Jarosław Iwaszkiewicz, Julian Tuwim, Antoni Słonimski?

Pierwszy z wymienionych spędził wojnę w kraju, po 1945 r. poszedł na współpracę z władzą komunistyczną. Nie uszło to uwadze „Wiadomości”, kontakty korespondencyjne między Grydzewskim a Iwaszkiewiczem stawały się coraz rzadsze. Na krytykę swojej postawy politycznej, poeta reagował pretensjami o niechętny, jakoby od zawsze, stosunek Grydzewskiego do jego twórczości i osoby – co nie odpowiadało prawdzie. Z kolei jeśli chodzi o stosunki ze Słonimskim i Tuwimem, to oni opuścili kraj, tak jak Grydzewski, we wrześniu 1939 r., ale ich relacje pogarszały się od czasu wejścia do wojny Związku Sowieckiego. Obaj poeci skłonni byli widzieć w Stalinie przede wszystkim tego, który zdoła pokonać Niemcy, a Grydzewski dostrzegł w nim głównie zagrożenie dla niepodległości Polski. Jak się okazało – słusznie.

Za to zażyłość z Janem Lechoniem oraz Kazimierzem Wierzyńskim przetrwała próbę czasu?

Podobnie jak Grydzewski, panowie zdecydowali się nie wracać do Polski w 1945 r. z powodów politycznych. To z pewnością wzmocniło przyjaźń, którą darzyli się od lat 20. XX w. Myślę, że jej spoiwem, naturalnie oprócz uznania dla talentu literackiego, było zbliżone pojmowanie sytuacji politycznej. Zarówno w aspekcie międzynarodowym, jak i – zwłaszcza – krajowym. Poeci osiedli po wojnie w Stanach Zjednoczonych. Z Lechoniem Grydzewski nie widział się od lata 1940 r., kiedy to wspólnie ewakuowali się z Paryża. Natomiast Wierzyński podróżował po Europie i zahaczał o Londyn, w którym zamieszkał na jakiś czas przed śmiercią. O jego przyjaźni z Grydzewskim przekonuje ujmująca korespondencja, sięgająca początku lat 20., która niedawno ukazała się drukiem w czterech pokaźnych tomach.

Powodem samodzielnego kierowania „Wiadomościami” była ciężka sytuacja materialna gazety, czy raczej przekonania Grydzewskiego, iż nikt mu w tym nie dorówna?

Należał do typu redaktorów-dyktatorów. Czyli takich, którzy chcieli zachowywać pełny wpływ na kształt tygodnika. Redakcja w przyjętym tego słowa znaczeniu, z szefami działów i osobami powiązanymi z nią stałą współpracą etatową, ograniczałaby mu w jakimś stopniu wgląd we wszystko to, co drukowałyby „Wiadomości”. Ale przede wszystkim odbierałaby mu przyjemność z redagowania. Coś w rodzaju zabawy, na którą składało się oczekiwanie na teksty, ich czytanie, poprawianie, polemiki z autorami, wreszcie układ i łamanie numeru. Inna sprawa, że stan finansowy pisma nie pozwalał na ekspens w postaci pensji dla grona redaktorów.

Grydzewski żył w Anglii ze świadomością, że do Polski nigdy nie wróci?

Myślę, że tak. Nie powróciłby do Polski rządzonej przez komunistów i zależnej od Moskwy. Był emigrantem niezłomnym. Nieaprobującym powojennego porządku geopolitycznego. W jakimś stopniu patriotą II Rzeczypospolitej. Mimo szeregu ułomności, w sferze politycznej umożliwiała Grydzewskiemu – i nie tylko jemu – spełnianie ambicji oraz realizowanie misji pod tytułem: dbałość o kulturę literacką. Całe życie robił to poprzez pismo, którego zadania i charakter sprawiały, że mogło się ukazywać wyłącznie w warunkach poszanowania różnorodności i odmienności.

– rozmawiał Tomasz Zbigniew Zapert

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy