Stefan Żeromski był nie tylko pisarzem, który trwale zapisał się w historii polskiej literatury. Był też akuszerem naszej niepodległości. Stanął bowiem na czele tzw. Rzeczypospolitej Zakopiańskiej, bo stolica Tatr – o czym niewielu pamięta – to pierwszy skrawek odrodzonej polskiej państwowości po I wojnie światowej i 123 latach zaborów.

„Za austriackich czasów stanowiło ono jakąś małą wysepkę polskości, do której nie docierały żadne c. k. napisy i żółto-czarne kolory. Było zawsze biało-czerwone ze swoimi ośnieżonymi szczytami i czerwonymi od promieni słońca górskimi zboczami. Tu nie słyszało się języka niemieckiego i nie widziało reklam wiedeńskich wyrobów. Było się U SIEBIE” – wspominała Zakopane satyryczka Magdalena Samozwaniec.

Morze wesela na Podhalu

W sierpniu 1914 roku w hotelu Stamary spotykali się inicjatorzy zakopiańskiej kompanii strzeleckiej, która wyruszyła na szlak bojowy, zasilając Legiony Piłsudskiego. Na czas I wojny osiedlili się pod Giewontem wybitni przedstawiciele polskiej nauki i kultury, których linie frontu odcięły od ich domów. Na czołową postać wyrósł Stefan Żeromski, który poza pisarstwem działał też w dziedzinie gospodarki i polityki.

Pod Tatrami wykuwała się polska niepodległość. 13 października 1918 r. zgromadzenie obywatelskie, w którym uczestniczyło ponad 500 osób – pod przewodnictwem Żeromskiego, Mariusza Zaruskiego oraz Wincentego Szymborskiego, zarządcy dóbr hrabiego Zamoyskiego i ojca późniejszej noblistki Wisławy Szymborskiej – przyjęło rezolucję, w której zebrani opowiedzieli się za całkowitym zerwaniem z Austrią oraz utworzeniem wolnej i niepodległej Polski w jej historycznych granicach.

Powołano miejscową Organizację Narodową, a na jej czele stanął właśnie Żeromski, który później wspominał ten wyjątkowy czas: „Powierzono mi niemal dyktaturę w Zakopanem z przyległymi dolinkami. Sprawowałem ten niezapomniany, śmieszny i wyniosły urząd przez jedenaście dni, gdy się mama Austria waliła w gruzy. Zaprzysięgłem uroczyście wojsko, policję, szpiclów, gminę, pocztę i telegraf na wierność nowemu państwu, a nawet prowadziłem wojnę o odzyskanie wsi Głodówki i Sucha Hora od inwazji czeskiej. Mile wspominam te moje przewagi wojenne i dyktatorskie, gdyż zawierają morze wesela”.

Zakopane, wypowiadając posłuszeństwo cesarzowi, stało się pierwszym skrawkiem wolnej Rzeczypospolitej, bo dopiero dwa dni później polscy posłowie do parlamentu austriackiego przyjęli uchwałę, w której określili się jako obywatele państwa polskiego.

28 października 1918 w Krakowie powstała Polska Komisja Likwidacyjna Galicji i Śląska Cieszyńskiego – tymczasowa władza polska dla tego zaboru austriackiego, likwidująca relacje z Austro-Węgrami oraz utrzymująca bezpieczeństwo do czasu utworzenia niepodległego państwa polskiego. 31 października Kraków, a dzień wcześniej Zakopane oficjalnie ogłosiły niepodległość. Polscy oficerowie rozbroili żołnierzy innych narodowości, przejęli skład broni, stację telefoniczną, po czym oddali się do dyspozycji Organizacji Narodowej.

W szponach hazardu

Stolica Tatr już od początku XX wieku funkcjonowała jako ośrodek patriotyczny, leczniczy, kulturalny, turystyczny, a także narciarski. Organizowano tu międzynarodowe zawody sportowe, by przyciągnąć turystów nie tylko w krótko trwającym sezonie letnim (lipiec, sierpień) czy zimowym (luty, marzec). W Międzynarodowych Zimowych Zawodach Hippicznych na Równi Krupowej startowali słynni generałowie Juliusz Rómmel i Władysław Anders.

Pięknie położone, górskie miasto przyciągało wybitne osobowości i indywidualności. Zwłaszcza że pełniło też ważną rolę rozrywkową. Za sanacji krążyła anegdota, iż ulubiony adiutant marszałka Piłsudskiego, wyjeżdżał z Warszawy konno wieczorem, by od rana w Zakopanem oddawać się towarzyskim uciechom. W rzeczywistości Bolesław Wieniawa Długoszowski stał się zapalonym narciarzem. Po konnym rajdzie z Warszawy do Zakopanego brał nocną kąpiel w strumieniu, a o świcie wyruszał w góry. Niezwykle popularny w latach 30-tych był brydż, w którego grywała namiętnie większość kadry oficerskiej. Ukochanym miejscem karciarzy był Klub Zakopiański nad znaną restauracją Franciszka Trzaski u zbiegu Krupówek i ul. Tadeusza Kościuszki (później Hotel Giewont).

Obok wymienianego już Żeromskiego, w stolicy Tatr mieszkali lub bywali także Henryk Sienkiewicz, Kazimierz Przerwa - Tetmajer, ojciec i syn Witkiewiczowie, Jan Kasprowicz, Helena Modrzejewska, Mieczysław Karłowicz, Karol Szymanowski, Józef Piłsudski, Zofia i Karol Stryjeńscy, Krzysztof Kamil Baczyński, Kossakowie, Pawlikowscy i wiele innych, wybitnych postaci.

Bobkociąg na Kasprowy

Zakopane rozwijało się także jako zimowa stolica Polski i główny ośrodek narciarski oraz turystyczny. Fakt, że Rzeczpospolita żyła wówczas budową Centralnego Okręgu Przemysłowego, zainspirował hasło Budowy Centralnego Okręgu Turystycznego na Podhalu.

Rodząca się branża turystyki masowej podlegała resortowi komunikacji. W latach 30. XX wieku liczne protesty miłośników przyrody i dziewiczej urody Tatr wywołała budowa kolejki linowej na Kasprowy Wierch, której pomysłodawcą był Aleksander Bobkowski, wiceminister komunikacji i zapalony narciarz, a prywatnie zięć prezydenta Ignacego Mościckiego. Spór przerodził się w skandal, a w rolach głównych wystąpili orędownicy ochrony przyrody – tzw. ochroniarze – kontra zwolennicy budowy kolejki – tzw. kolejkowicze.

Antoni Słonimski zabrał głos w tej sprawie na łamach „Wiadomości Literackich”. „Ochraniarze przyznają, że kolejka jest pożyteczna, ale twierdzą, że jest nieestetyczna. A więc jest to coś w rodzaju kanalizacji. Można by więc sprawę rozstrzygnąć pewną dyskretną umową. Korzystać z kolejki, ale o niej nie mówić. Postępować tak jak postępujemy wobec normalnego klozetu” – radził skamandryta.
Bobkowski, dla przyjaciół Bob, był również działaczem sportowym oraz prezesem Polskiego Związku Narciarskiego. W dużej mierze dzięki jego osobistym wpływom i staraniom Zakopane było dwukrotnie organizatorem Mistrzostw Świata Federacji FIS. Na Kalatówkach powstał hotel służący organizacji zawodów narciarskich. Budowano także nowe obiekty sportowe: kolejkę na Gubałówkę, wyciąg saniowy w Kotle Gąsienicowym i w Sławsku.

Na fali „marusarzomanii”, która wybuchła dzięki sukcesom najlepszego wówczas polskiego skoczka Stanisława Marusarza, wybudowano ponad 30 skoczni narciarskich w różnych miejscowościach górskich, w tym zakopiańską Krokiew. Krytycy poczynań Bobkowskiego nie mogli mu wybaczyć ceprostrady prowadzącej z Morskiego Oka na Szpiglasową Przełęcz. W pierwotnym założeniu miała dotrzeć aż na Kasprowy Wierch, by latem amatorzy górskich wędrówek mogli skorzystać z kolejki linowej.

Dzięki temu, że Bob był ministrem komunikacji, Zakopane otrzymało szybkie połączenie kolejowe z resztą Polski – słynną „luxtorpedę”, która dystans między Krakowem a stolicą Tatr pokonywała w dwie i pół godziny. Wielką popularnością cieszył się też pociąg turystyczny, który w składzie miał wagon kąpielowy oraz restauracyjno - taneczny, a czasem nawet kinowy. Rozrywkowo nastawieni podróżni nadali mu nazwę „narty-dancing-brydż”.

Uznanie Wodza

Ale wrócmy jeszcze do 1 listopada 1918 roku. Tego dnia Organizacja Narodowa przekształciła się w Radę Narodową, która złożyła przyrzeczenie wierności Polsce i objęła w jej imieniu władzę w niepodległej, polskiej Rzeczypospolitej Zakopiańskiej. Stefan Żeromski został wtedy prezydentem Rzeczypospolitej Zakopiańskiej, a jego zastępcami – Mariusz Zaruski, Wincenty Szymborski i przewodniczący Związku Górali Franciszek Pawlica.

11 listopada Józef Piłsudki został Naczelnym Dowódcą Wojska Polskiego i trzy dni później powierzył Ignacemu Daszyńskiemu misję utworzenia rządu państwa polskiego. Polska Komisja Likwidacyjna, która wcześniej odmówiła podporządkowania się utworzonemu przez Niemcy i Austro-Węgry Królestwu Polskiemu, objęła zarząd Galicji i uznała zwierzchnictwo Naczelnego Wodza.

16 listopada Rada Narodowa w Zakopanem rozwiązała się. I tak, kilkunastu dniach pierwszej polskiej wolności, Rzeczpospolita Zakopiańska przestała istnieć.

– Irena Pręcikowska

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy