TYGODNIK TVP: W filmach wraca pan często do rodzinnych historii. Tak jest też w „Ułaskawieniu”. Szedł pan do szkoły filmowej z myślą, że będzie opowiadał o swoim życiu?

JAN JAKUB KOLSKI: Nie. Idąc do szkoły nie wiedziałem wiele ani o sobie, ani o filmie. Projektowanie drogi twórczej to jest rodzaj rachuby, która transportuje na ekran pustkę. A do kina trzeba wnosić emocje. Staram się uczyć studentów, że mają wobec widza trzy powinności: poruszyć, opowiedzieć historię i dać się rozpoznać, tak by „widz mógł zobaczyć kolor ich oczu”. Oczywiście bywają takie filmy, w których struktura fabularna czy czytelność narracyjna są drugorzędne, tak jak np. w „Koyaanisqatsi”. Gdybym miał więc zaplanowaną drogę twórczą, robiłbym w istocie takie same filmy, bo dzisiaj i mnie, i widzów porusza co innego. Zmieniamy się – oni i ja, więc zmieniają się moje filmy. A że „karmią się” moim życiem… No cóż – tak po prostu jest...

Popielawy wracają na różnych etapach pana życia artystycznego. Dlaczego?

Są ważne przez to, co tam przeżyłem i czego doświadczyłem. Z dziadkami spędziłem w dzieciństwie, z daleka od rodziców, z górą cztery lata. Trafiłem do Popielaw jako dwunastolatek, miejskie dziecko z Wrocławia. Tęskniłem za rodzicami i nasiąkałem wszystkim, co wynikało z mojego szczególnego dzieciństwa. Z tej substancji wyrosła moja wyobraźnia, to depozyt serdeczny, coś co się dostaje w dzieciństwie i potem niesie przez życie. Inżynier robi z tego wynalazki, malarze – obrazy, stolarze – meble, a reżyser – filmy. Moje kino jest właśnie stamtąd.

Teraz wróciłem do Popielaw nie tylko filmowo. Po latach trudów udało mi się niewielki kawałek ziemi, na którym się wychowywałem, uczynić moim. Kiedyś należał do dziedzica Lachowicza, którego synowie przyjaźnili się z moim wujem Wackiem, „Odrowążem”, a potem do gminy. Teraz miejsce, gdzie mieszkali moi dziadkowie, jest moje. Naznaczam je swoją obecnością. Dobrze tam się czuję, mam kaczkę Kasię, trzy jeże – Henia, Rysia i Wojtusia, dwa koty – Edzię i Tygrysa. Jestem więc w Popielawach, one są we mnie.

Bohaterami filmu są pana dziadkowie, Hanna i Jakub, którzy w 1946 r. ruszają w Polskę, by pochować ciało syna, Wacława Szewczyka, pseudonim Odrowąż. Ta historia jest mocno osadzona w faktach?

Jest w nich bardzo mocno zakotwiczona. Choć sama podróż rodziców z trumną syna to element przeze mnie wykreowany, bo babcia marzyła, żeby pochować syna w „spokojnej ziemi”. Natomiast punkt wyjścia i fakty, na które się powołuję, są bardzo precyzyjnie zbadane. To moje czteroletnie poszukiwania, setki dokumentów wydobytych z IPN, setki przeanalizowanych relacji, wysiłek dr Jerzego Bednarka z IPN w Łodzi, który jest zafascynowany postacią „Odrowąża”, brata mojej mamy. Wuj Wacek w czasie okupacji był w AK, po wojnie wrócił na studia w Łodzi, ale nowa Polska nie była Ojczyzną z jego marzeń. Postanowił więc wrócić do lasu. Dołączył do KWP, Konspiracyjnego Wojska Polskiego, zorganizowanego przez kapitana Stanisława Sojczyńskiego, „Warszyca” w okolicach Tomaszowa Mazowieckiego. Został dowódcą dużego oddziału.

Spełnił pan filmowo marzenie babci?

W życiu się to nie mogło udać, ale udało się w filmie. W rzeczywistości dziadek zalutował trumnę syna i pochował na cmentarzu w Łaznowie koło Tomaszowa Mazowieckiego. Zanim to zrobił, UB trzy razy wykopywało wuja z grobu, żeby sprawdzić, czy na pewno nie żyje. Dziadkowie musieli na to wszystko patrzeć. Na cmentarzu w Łaznowie ludzie przez lata ukradkiem stawiali znicze na grobie wuja, a teraz każdego 1 marca jest tam mała uroczystość z udziałem harcerzy. To jedyny taki grób na cmentarzu. Ta odmiana mnie cieszy, ale jest w tym nieco przesady tym razem… w drugą stronę. Za dużo w tym gorliwości.

Co ma pan na myśli mówiąc „za dużo”?

Próby pośpiesznego wytworzenie mitu bohaterskiego Żołnierzy Wyklętych mają swoje refleksy na każdym poziomie, również na tym łaznowskim, związanym z wujem Wackiem. Na wyższym poziomie trwa spór o to, który wyklęty lepszy, który słuszniejszy, źli artyści robią słabe filmy, niezdolni rzeźbiarze stawiają pomniki. To nie pomaga przywróceniu pamięci o wielu pięknych ludziach, ich losach, cierpieniach złożonych w ofierze Ojczyźnie. Mój film nie jest głosem w dyskusji, choć wiem, że może tak być potraktowany. Jestem na to gotowy.

Pokazuje pan świat pełen niuansów, daleki od życzeń propagandystów.

Mateusz Matyszkowicz, wielki przyjaciel tego filmu, dyrektor TVP1, pięknie podsumował „Ułaskawienie” mówiąc, że opowiada po prostu o człowieczeństwie i to tonem, jakim się o nim powinno mówić: ze zniżonym głosem i na półtonach. Życie jest nieoczywiste i dobrze, że film takim je pokazuje.

Odebrałam „Ułaskawienie” także jako film o głębokim przeżywaniu żałoby.

Zaczęliśmy się wstydzić smutku i cierpienia. A przecież to są elementy życia. Wszystko musi wybrzmieć.

Jest pan operatorem, ale zdjęcia do filmu oddał pan w ręce debiutanta. Nie bał się pan ryzyka?

A jak młodzi mają trafiać do zawodu? Kto im ma dać taką możliwość, jak nie nauczyciel ze szkoły filmowej? Otworzyłem drogę do filmu dziesiątkom młodych ludzi, asekurowałem ich, gdy stawiali pierwsze kroki. Są wśród nich bardzo znane nazwiska. Julek Kernbach asekuracji nie potrzebował, ale na wszelki wypadek byłem przy nim. Zdjęcia z kamery 16 mm to już jest moja ręka, nikomu nie dawałem się wtrącać.

Jan Jankowski i Grażyna Błęcka-Kolska zagrali pana ukochanych dziadków. Jak pan pracował z aktorami?

Musiałem dostarczyć im jak najwięcej informacji, a potem każdy z nich tworzył swoje ekranowe istnienie, czerpiąc z tej wiedzy i z siebie. Grażyna niemało doświadczyła w życiu, tak samo jak Janek, i dzielili się tym ze swoimi postaciami. Dość powiedzieć, że mój starszy brat, Włodek, który w filmie zajmował się transportem, gdy zobaczył Grażynę w charakteryzacji i kostiumie powiedział: „Ojej, babcia Hania”. Grażyna przez lata obcowała z historią mojej rodziny, nasiąkła nią. Na planie asekurowałem ją i Jana, ale nie musiałem wiele interweniować. Mają świetny słuch.

Na konferencji podczas 43. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni powiedział pan, że „Ułaskawienie” trzeba było przemontować, bo to był film chuligański. Czyli jaki?

Był chuligański i egotyczny. Na początku zawierzyłem swojej migotliwej pamięci, szedłem za jej rytmem. Potem jednak zrozumiałem, że widzowie będą mieli trudności ze zrozumieniem tej historii, więc ją przemontowałem.

Dużo scen wypadło z filmu?

Dużo. Kiedyś Lambros Ziotas, gdy był jeszcze młodym producentem, dziwił się, że tak wiele wyrzucamy z filmu. Przecież gdybyśmy zamiast wyrzucać, nie nakręcili tych scen, byłoby o wiele taniej. Po latach sam powtarza tę historię ze śmiechem. Tak po prostu jest z filmem: kręci się po to, żeby… wyrzucać.

Z zaniechań i bolesnych rezygnacji też wyrzyna się kształt filmu. Gdyby alpiniści nie chodzili po niskich górach, nigdy nie zachwyciliby się Mount Everestem, bo nie zdawaliby sobie sprawy, że jest tak wysoki. Najważniejsze sceny, te Mount Everesty, uwidaczniają się, bo obok nich są te mniejsze.

Wrócę do obsady. W Jakuba wcielił się w „Ułaskawieniu” Jan Jankowski, który w 1990 r. zagrał w pana pełnometrażowym debiucie fabularnym „Pogrzeb kartofla”. Robił pan teraz casting do filmu?

Na główne role nie było castingu. Długo się namyślałem, kto zagra Jakuba, zanim do głowy przyszedł mi Janek. Kiedy to ogłosiłem, ekipa i partnerzy produkcyjni przyjęli tę decyzję z mieszanymi uczuciami, bo to „aktor serialowy”. Prosili, żebym się może jeszcze trochę namyślił. A ja widziałem w nim potencjał i okazało się, że racja jest po mojej stronie. Czasem trzeba się uprzeć. W roli Jurgena zadebiutował Michał Kaleta. Trafiłem na niego przypadkowo, zaprosiłem na zdjęcia próbne i odkryłem rewelacyjny talent. Od początku było wiadomo, że Grażyna zagra babcię Hanię.

Lubi pan kino drogi?

Bardzo lubię i kiedyś zrobię prawdziwy film drogi.

„Ułaskawienie” nie jest prawdziwym kinem drogi?

Jest, ale specyficznym. Myślę o klasyce, o samochodach, podróży bez celu. Sam ciągle jestem w drodze. Lubię to, lubię mieć przeczucie celu, ale nie widzieć go zbyt dokładnie. Gdy cel jest już uformowany i oczywisty, tracę zainteresowanie.

Jaki filmowy cel rysuje się przed panem?

Kolejny film jest już w robocie, szukam finansowania. To będzie film dla dzieci. Sam jestem producentem, założyłem firmę, żeby zrobić „Las, 4 rano”, wyprodukowałem też „Ułaskawienie”.

Jan Jakub Kolski reżyser dogaduje się z Janem Jakubem Kolskim producentem?

Mamy trochę różnic zdań, ale potrafimy znaleźć wspólną drogę.

– rozmawiała Beata Zatońska

Jan Jakub Kolski – reżyser, scenarzysta, operator, także pisarz. Wydał m.in. zbiór opowiadań „Jańcio Wodnik i inne nowele” oraz powieści „Kulka z chleba” i „Egzamin z oddychania”. Jako reżyser obrazów fabularnych debiutował w 1990 roku filmem „Pogrzeb kartofla”. Jest uważany za jednego z najważniejszych polskich twórców filmowych. W 1993 r. odniósł spektakularny sukces produkcją „Jańcio Wodnik”. Zrealizował też m.in. filmy „Historia kina w Popielawach”, „Grający z talerza”, „Cudowne miejsce”, „Daleko od okna”, „Pornografia”, „Wenecja”, „Jasminum”, „Serce, serduszko”, „Las, 4 rano”. Był wielokrotnie nagradzany na festiwalach w Polsce i na świecie. Jest członkiem Polskiej Akademii Filmowej i Europejskiej Akademii Filmowej.

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy