CELINE BERNATOWICZ: Rotmistrz Witold Pilecki dał się schwytać Niemcom, żeby trafić do Auschwitz i zebrać informacje o tym, co się tam działo. Napisał pan na jego temat pierwszą książkę w języku angielskim. Jak się pan o Pileckim dowiedział?

JACK FAIRWEATHER: Byłem reporterem wojennym w Iraku i Afganistanie. Wraz z przyjacielem, który ze mną pracował również jako reporter, próbowaliśmy zrozumieć sens naszych doświadczeń. I w tym celu mój przyjaciel wybrał się do Auschwitz. Był zaskoczony postawą polskiego podziemia. Żaden z nas nie mógł uwierzyć, że w obliczu tak ogromnego zła pojawił się taki opór. Ta myśl towarzyszyła mi przez długi czas. Kilka lat później najdłuższy raport Pileckiego został przetłumaczony na angielski. Przeczytałem ten dokument i zdałem sobie sprawę, że tę historię należy opowiedzieć.

Pilecki walczył w pierwszej wojnie światowej i w wojnie polsko-bolszewickiej. A kiedy przyszła druga wojna światowa i okupacja Polski przez Niemców, zgłosił się na ochotnika, żeby udać się do Auschwitz. Jak to jest w ogóle możliwe?

Moja książka nosi tytuł „Ochotnik”. Proszę sobie wyobrazić, że siedzi pani w pokoju pełnym ludzi i nagle pada pytanie: „Kto chce jechać do Auschwitz?”. I pani podnosi rękę. Ale naturalnie historia misji, której podjął się Pilecki, jest bardzo mocno osadzona w ówczesnej postawie Polaków uczestniczących w ruchu oporu. Pilecki był członkiem organizacji [Tajnej Armii Polskiej - red.], która miała swoją ideową misję. Ale uderzające jest to, że on sam był apolityczny. Mówiąc wprost: Pilecki nie lubił polityki. Spierał się ze współzałożycielem swojej komórki ruchu oporu, o kierunek działania tej grupy. Jego „przyjaciel” – jeśli można tak powiedzieć – postanowił się go pozbyć, organizując misję do Auschwitz. Pilecki musiał się zmierzyć z niewyobrażalnym dylematem: „Czy chcesz jechać do Auschwitz?”, „Czy podejmiesz się tej misji?”. Początkowo nie chciał, ale ostatecznie podjął decyzję, którą znamy.

Ale czy miał pojęcie, co się dokładnie dzieje w Auschwitz? Dzisiaj wszyscy wiedzą o okrucieństwach, które się tam wydarzyły i nikt by się pewnie nie zgłosił się na ochotnika...

To świetne pytanie. Pamiętajmy, że kiedy Niemcy w 1940 roku utworzyli obóz, to przeznaczony był on dla polskich więźniów politycznych. Z czasem to się zmieniało. Auschwitz stał się bowiem również obozem zagłady dla europejskich Żydów. Niezwykłe w działalności Pileckiego w obozie było to, że musiał on rozpracowywać nazistowskie plany w miarę ich rozwoju. Naziści jeszcze nie wiedzieli, co zamierzają zrobić w obozie, a Pilecki musiał to ogarnąć, podczas gdy sam był ofiarą ich szczególnej brutalności.

Witold Pilecki przebywał w obozie przez prawie trzy lata. Czy udało mu się zorganizować tam jakąś formę oporu?

Pojechał do Auschwitz z myślą, że sporządzi raport, a następnie – z niektórymi kolegami, którzy trafili do obozu przed nim – wywoła bunt. Szybko jednak zdał sobie sprawę, że podstawowym zadaniem dla niego, i dla wszystkich innych więźniów, było po prostu przetrwanie. W obozie panował głód, żywność racjonowano. Dookoła siebie Pilecki ciągle widział przemoc i śmierć. Pierwszym jego zadaniem było więc pomóc innym więźniom przetrwać.


Jak uniknął śmierci?

Był naprawdę dobrym konspiratorem. Naziści, wysyłając go do obozu, nie wiedzieli o jego wcześniejszej działalności w podziemiu. SS rutynowo rozstrzeliwało wszystkich aresztowanych, którzy byli schwytani z bronią. Pileckiemu nie można było postawić takich zarzutów. Ale on sam także wykazał się wielką mądrością. Zorganizował w obozie siatkę konspiracyjną. Ludzie, którzy działali w jednej jej komórce nie znali ludzi działających w pozostałych, a równocześnie poszczególne komórki dzieliły się między sobą informacjami. Dzięki tej metodzie Pileckiemu udało się uniknąć dekonspiracji. No i oczywiście nie bez znaczenia było to, że miał szczęście... Jednym z najbardziej przejmujących epizodów jego historii jest to, że pod koniec pobytu w obozie zaczął odczuwać to, co dziś nazywamy „winą ocalałego”. Zaczął się zastanawiać, dlaczego to właśnie on przeżył.

Początkowo planował, że pojedzie do Auschwitz, a następnie wróci i napisze raport. Gdy był już w obozie, pewnie się zorientował, że ucieczka będzie trudniejsza, niż początkowo sobie wyobrażał...

Tak, niesamowicie trudno było uciec, ale też obóz z czasem się zmieniał. Początkowo było to miejsce, w którym zamykano i brutalnie traktowano polskich więźniów. Potem obóz stał się centrum Holokaustu i nazistowska przemoc skupiła się na europejskich Żydach. Pilecki w obozie pracował w biurze paczek. Miał czas na wymyślanie sposobów ucieczki. Rozdzielał je więźniom, a nocną zmianę wykorzystywał, by sprawdzać kanały ściekowe, jako jedną z możliwych dróg ucieczki. Choć to nie była ta, którą ostatecznie wybrał.

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy

Uciekł z Auschwitz i napisał raport. Co możemy tam przeczytać? Czy to jest tylko suchy dokument? A może osobiste świadectwo więźnia?

Podczas lektury tego raportu byłem bardzo wzruszony. Kiedy czyta się o kilku pierwszych dniach po ucieczce Pileckiego z obozu, można by pomyśleć, że powinien był poświęcić choćby krótki czas na podreperowanie swojego zdrowia. Tym, bardziej, że ucieczka wymagała od niego wiele wysiłku. I trwała prawie dwa tygodnie...

Był też wyczerpany po trzech latach niewoli.

Po dwu i pół roku... Pierwsze słowa, które wypowiedział, gdy znalazł się wreszcie w bezpiecznym miejscu, brzmiały: „Zabierz mnie do dowódców podziemia, musimy zaatakować obóz”. Spędził kolejne dwa miesiące w okolicy, próbując desperacko zebrać grupę ludzi, która mogłaby uderzyć na Auschwitz. To był szalony pomysł, ale uważał, że powinien taką akcję zorganizować. Wysyłał do Warszawy relacje dość krótkie i pobieżne. Pisał: „Mamy organizację wojskową w obozie, teraz jest czas na atak”.

I dlaczego władze podziemia nie zareagowały na raport?

Uważały, że Auschwitz to tylko miejsce śmierci. Zresztą w tamtym czasie było już wiadomo, że niebawem na terenie Polski pojawią się wojska sowieckie i kierownictwo podziemia zastanawiało się, jak powinno się w tej sytuacji zachować. Nie miało takiej świadomości, jak Pilecki, że Auschwitz nie był po prostu obozem. To było centrum największego zła, jakiego ludzkość kiedykolwiek doświadczyła.

Pilecki nie przestał walczyć, wziął potem udział w Powstaniu Warszawskim.

Pojechał do Warszawy by – znowu – spróbować zebrać siły i przekonać kierownictwo AK do ataku na obóz. Ale z czasem zaczął akceptować, a przynajmniej godzić się z tym, że nikt nie jest zainteresowany przeprowadzeniem takiego szturmu. Wiedział, że powinien walczyć o Polskę w powstaniu. Wziął zatem w nim udział, ale nadal był bardzo niezadowolony, że odrzucono jego plan.

Po tym wszystkim, czego dokonał Pilecki, jak by pan wyjaśnił, że po wojnie był zapomniany?

Gdy zakończyła się wojna, Pilecki udał się do Włoch, do generała Władysława Andersa. Zaproponował mu, że wypełni nową misję w Polsce. Tym razem chciał napisać raport o zbrodniach pod okupacją sowiecką. Wrócił do kraju pod koniec 1945 roku. Spędził rok na tworzeniu komórki konspiracyjnej w Warszawie. Potem został aresztowany, postawiony przed sądem i stracony. Był to jeden z pierwszych pokazowych procesów reżimu komunistycznego. Bohaterstwo Pileckiego z czasów wojny zostało zignorowane. Zaś członkowie jego rodziny i ci, którzy o coś o jego losach wiedzieli, w czasach PRL nie mieli możliwości opowiadania o jego dokonaniach.

Jak powinniśmy go dzisiaj pamiętać?

Jako osobę, której cechy, takie jak szlachetność, uczciwość oraz zaufanie do innych, pozwoliły wielu więźniom Auschwitz przetrwać pobyt w obozie.

– rozmawiała Celine Bernatowicz, dziennikarka i prezenterka anglojęzycznego kanału TVP, Poland IN