Współczesna cywilizacja igra ze śmiercią na wiele zdumiewających sposobów. Po latach jej hedonistycznego negowania można dostrzec fascynację makabrycznymi motywami w modzie i obyczajach: lawinowo rośnie liczba fotosesji modelek stylizowanych na zwłoki, biżuteria z motywami czaszek bądź piszczeli sprzedaje się świetnie jak nigdy dotąd, podobnie pamiątki związane z okrutnymi morderstwami (tzw. murderabilia) czy dekoracje na Halloween, na które w Stanach Zjednoczonych wydaje się już więcej niż na ozdoby związane ze świętami Bożego Narodzenia.

Szczególnym jednak objawem tanatofilii naszych współczesnych jest waga, jaką designerzy przywiązują do ceremonii pogrzebowych i wprowadzania do nich nowej obrzędowości. Zwykle chodzi o prowokację artystyczną, która zawsze jednak wyrasta na podłożu innego niż dotąd widzenia świata. Zmarły staje się elementem gry: gry w design, gry w „głęboką ekologię”, żonglerki motywami, która nie ma nic wspólnego z tradycyjnie pojmowaną żałobą, smutkiem czy pamięcią.


Oczywiście, dystans wobec tradycyjnej, dość bombastycznej estetyki i obyczajowości funeralnej pojawia się nie od dziś. Wielu moralistów, a czasem mizantropów pytało o sens wydawania fortun na grobowce rodzinne z różowego marmuru, wielu duszpasterzy zwracało uwagę, że zbytnia troska o kształt trumiennych okuć i liczebność chóru na mszy żałobnej skutecznie przesłania sprawy ważniejsze: od żalu i tęsknoty do modlitwy za zmarłych.

W nowoczesnych projektach, podbijających nekropolie i domy pogrzebowe Zachodu, nie chodzi jednak o przywrócenie miary i skromności: kształt ceremonii funeralnych dyktuje dziś, po pierwsze szczególny rodzaj utylitaryzmu, po wtóre fascynacja formą. W obu przypadkach zmarli potraktowani są czysto przedmiotowo jako – jakkolwiek makabrycznie by to brzmiało – „wypełniacz” nowych obrzędów.

Projektanci, deklarujący wrażliwość ekologiczną podnoszą (znowu: nie bez szczypty racji!) kwestię rozrastania się cmentarzy, ryzyka przedostawania się do środowiska toksyn, pochodzących z powolnego rozpadu zwłok, a jednocześnie – setek ton palisandru, mosiądzu, granitu i pluszu trafiających pod powierzchnię ziemi.

Tyle że proponowanych przez nich rozwiązań nie sposób pogodzić z tradycyjnie rozumianym szacunkiem wobec zmarłych. Nikt nie proponuje skromniejszych pogrzebów, bo w tym nie byłoby ani zabawy, ani okazji do zabłyśnięcia konceptem.

W miejsce tego jedni, jak Shaina Garfield z Nowego Jorku, wyściełają trumnę grzybnią, by przyspieszyć rozkład zmarłych – inni, jak zespół Anna Citelli i Raoul Bretzel, nie stronią od podniosłej łaciny i tworzą „Capsula Mundi”: trumnę w kształcie gigantycznego jaja z materiału biodegradowalnego. Nad pochowanym w ten sposób zmarłym należy zasadzić, najlepiej jeszcze w czasie ceremonii pogrzebowej, drzewo – które w trakcie wzrostu będzie się „karmić” szczątkami…

Niewiele ma to wspólnego z krzewem kaliny czy dzikiej róży, sadzonym dawniej na grobach, można w tym jednak, na upartego i przy dużej dozie dobrej woli, dostrzec myśl o naturze, o żywiołach, o powrocie prochu do prochu.

A on już leży w grobie,
A nad nim kwiatki rosną,
A rosną tak wysoko,
Jak on leży głęboko

– śpiewał Mickiewicz w balladzie „Lilije”, chociaż ani mu się śniło, by miała ona zainspirować kuratorów XXII Triennale w Mediolanie, na którym we wrześniu tego roku zaprezentowano „Capsula Mundi”.

Czasem jednak troska o naturę potrafi naprawdę dopiec – i wtedy projektanci, sekundujący koncepcji prawdziwie nowoczesnej, jaką jest kremacja, głowią się nad pojemnikami na prochy zmarłych, które mogłyby zastąpić staroświeckie i dziwne urny.

Pomysłów jest tu bez liku, a co jeden – to lepszy: jedni rwą się projektować je z recyklowanego plastiku, inni, jak Wolfgang Natlacen – z drzewa hodowanej na plantacjach, ekoakacji, z którego wyrzeźbić można estetyczne, umilające rutynę biurowego dnia jo-jo na biurko. Inni, esteci tej rangi co artystka podpisująca się jako „Maria Tyakina”, zatroskani o to, by pojemnik z prochami pasował do minimalistycznego wystroju współczesnych wnętrz, proponują zaprojektowanie obiektu z mrożonego szkła i marmuru kararyjskiego.

Po co jednak zbędny obiekt, po co dodatkowe zamieszanie? Najbardziej radykalni ekoprojektanci proponują przekształcanie pochodzących z kremacji prochów w przedmioty pamiątkowe. Anna Schwamborn wykonuje w swojej szwajcarskiej pracowni naszyjniki z włosów i zestalonych prochów i kości zmarłych, Geraldine Spiker z Los Angeles łączy prochy z żywicami syntetycznymi, tworząc oryginalne, abstrakcyjne rzeźby, które przyozdobić mogą kominek, zaś Jill Magid, wykorzystawszy znajome laboratorium wysokich ciśnień, zamieniła popioły znanego meksykańskiego architekta Luisa Barragana w dwa diamenty, oszlifowane dziś i skrzące się w dwóch bliźniaczych, opisywanych z uznaniem przez „New Yorkera” sygnetach.

Każdy dzień niemal przynosi nowe rozwiązania proponowane przez utylitarystów, którzy, jak widać, nie czytali może słabo przekładanych na niemiecki i angielski „Medalionów” Zofii Nałkowskiej, ale z pewnością byli pod wrażeniem dokonań Piotra Wielkiego: założyciela Petersburga, nowatora również w dziedzinie wykorzystywania zwłok chłopów i Czuchońców w architekturze portowej i militarnej, a mianowicie do utwardzania nadbrzeży w terenie podmokłym.

– Wojciech Stanisławski

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy