Wielka Nowenna – dziewięcioletni (1957-1966) duszpasterski program duchowej odnowy przygotowujący Polaków na milenium chrztu Polski – był autorskim przedsięwzięciem kardynała Stefana Wyszyńskiego. Prymas opracował go w czasie swego uwięzienia przez komunistyczne władze w latach 1953-1956.

W ówczesnych warunkach niekwestionowanej pozycji prymasa w Kościele w Polsce rolą pozostałych polskich biskupów mogło być jedynie wykonywanie koncepcji przywódcy. Nie inaczej było z bp. Karolem Wojtyłą. Jako członek Komisji Episkopatu ds. Duszpasterstwa Ogólnego, którym został – co ciekawe – tuż po nominacji, a jeszcze przed swoją konsekracją na biskupa (!), brał udział w tworzeniu programów duszpasterskich realizujących założenia Nowenny.

Już jako papież odwiedzając Polskę w 1983 r., mówił do Konferencji Episkopatu: „Przyzwyczailiśmy się w Polsce do duszpasterstwa planowego i całościowego. Planem całościowym była Wielka Nowenna”.

Kierunek dla Kościoła w Polsce

W swojej diecezji biskup, a potem arcybiskup Wojtyła wcielał w życie założenia Wielkiej Nowenny, szczególnie w tych dziedzinach, które zawsze były mu szczególnie bliskie, jak duszpasterstwo małżeństw i rodzin, akademickie, inteligencji, środowisk twórczych.

Biskup, potem arcybiskup Wojtyła uczestniczył wraz z innymi biskupami w licznych uroczystościach związanych z Nowenną i Milenium.

Krakowskie uroczystości milenijne odbyły się od 7 do 9 maja 1966 r., z kulminacją 8 maja, w święto św. Stanisław biskupa i męczennika. Wzięło w nich udział pół miliona wiernych.

Oprócz ogromnych uroczystości diecezjalnych odbywały się też uroczystości lokalne. W 1964 r. w związku z Wielką Nowenną abp Wojtyła odprawił Mszę w Kętach przed obrazem św. Jana Kantego – patrona ósmego roku Nowenny.

Pisał listy pasterskie, np. na 200. rocznicę beatyfikacji bł. Wincentego Kadłubka, która wypadła w roku Nowenny poświęconym kulturze chrześcijańskiej, co arcybiskup krakowski podkreślił w swym słowie.

Wygłaszał też kazania poświęcone tematyce Wielkiej Nowenny, Milenium, aktowi oddania Matce Bożej. Najważniejsze z nich, zatytułowane było „Chrzest Narodu a oddanie Polski w niewolę Maryi”. Arcybiskup Wojtyła wygłosił je 3 maja 1966 r. na Jasnej Górze.

W liście do Jerzego Turowicza, redaktora naczelnego „Tygodnika Powszechnego”, podkreślał paralelę między Wielką Nowenną, wskazującą kierunek Kościołowi w Polsce, i II Soborem Watykańskim, wytyczającym kurs dla Kościoła powszechnego.

Aby nie przyćmić prymasa

W czasie, gdy rodziła się koncepcja Wielkiej Nowenny, ks. Karol Wojtyła był krakowskim duszpasterzem akademickim, a później także wykładowcą. Biskupem pomocniczym został w roku 1958, metropolitą – w 1963, kardynałem – w 1967, a więc już po Milenium.

W czasie Wielkiej Nowenny dopiero zdobywał pozycję wybijającego się członka polskiego episkopatu, coraz bardziej znanego także w Kościele powszechnym, głównie dzięki udziałowi w obradach II Soboru Watykańskiego. Wraz z poszerzaniem pola działania i odpowiedzialności biskup, a potem arcybiskup Wojtyła coraz lepiej rozumiał znaczenie programu Wielkiej Nowenny.

Na początku, jeszcze zanim został biskupem, skupiał się on na swoich zainteresowaniach duszpasterskich i naukowych – sakra biskupia sprawiła, że zaczął myśleć kategoriami odpowiedzialności za Kościół w swej diecezji i w Polsce.

Przez cały czas swej obecności w Kościele w Polsce Karol Wojtyła podkreślał oddanie prymasowi i lojalność wobec niego. Znane także z czasów pontyfikatu słowa i gesty nie były tylko taktycznym zabiegiem, by uniemożliwić władzom poróżnienie obu wielkich ludzi Kościoła.

Uznanie wielkości prymasa i podporządkowanie mu się w „polskich” czasach Karola Wojtyły było szczere i prawdziwe. Biografka prymasa, Ewa Czaczkowska twierdzi wręcz, że kard. Wojtyła świadomie ukrywał swoje talenty, które świetnie znamy z czasów, gdy już został papieżem, by nie przyćmić kardynała Wyszyńskiego.

„Weź w swe władanie”

O stosunku abp. Wojtyły do prymasowskiej wizji Wielkiej Nowenny wiele mówi jego odniesienie do budzącego największe kontrowersje sformułowania prymasa Wyszyńskiego, jakim było określenie oddania Polski w opiekę Maryi – aktem oddania w Jej niewolę.


Odnośny fragment przyjmowanego przez rozmaite grupy, parafie i diecezje w ramach Wielkiej Nowenny aktu brzmiał:

W obliczu narastających zakusów, które zmierzają ku temu, by duchowi polskiemu narzucić więzy ateizacji, laicyzacji i demoralizacji, my, biskupi polscy, rzucamy się do stóp twoich, Jasnogórska Matko, Królowo Polski, Dziewico Wspomożycielko! Przez wiarę i miłość oddajemy Tobie w niewolę wszystko, co Polskę stanowi. Weź w swe władanie niepodzielne nasze ziemie, miasta, osady i wioski, warsztaty pracy i ośrodki władzy, zakłady wychowawcze, przejawy sztuki i kultury. Ty jedna masz moc po temu, by zapewnić w całości naszego życia publicznego i społecznego zwycięstwo Prawdy i Dobra, Sprawiedliwości i Miłości.

Podobny akt musiał ze swej istoty wywołać najwyższe oburzenie komunistycznej władzy, która uzurpowała sobie absolutny monopol w jak najszerzej rozumianej sferze publicznej, nie mówiąc już o tym, że ateizacja i laicyzacja były jej celem, a zarzut demoralizacji był dotkliwy.

Jednak także dla wielu osób wierzących, także duchownych, a nawet biskupów, „oddanie się w niewolę”, nawet Maryi, było trudne do przyjęcia. W końcu wolność jest jedną z najbardziej uniwersalnych wartości, przyjmowaną powszechnie, nawet jeśli sporów o jej istotę nie było, nie ma i pewnie nie będzie końca. W dodatku władza komunistyczna odbierała Polakom wolność – jakże więc można samemu, dobrowolnie, oddawać się w niewolę, choćby i Matce Bożej?

Tymczasem metropolita krakowski tę koncepcję jednoznacznie popierał. Napisał komentarz teologiczno-duszpasterski do aktu oddania w niewolę Maryi. Jak zaświadczał bp Tadeusz Pieronek, znający abp. Wojtyłę od dziesięcioleci, późniejszy papież podczas obrad Konferencji Episkopatu teologicznie uzasadniał ten akt.

Wizja ta – z czego nie wszyscy zdawali sobie sprawę – wywodziła się z myśli św. Ludwika Grigniona de Montforta (1673-1716), autora koncepcji niewolnictwa wobec Maryi. Admiratorem takiej pobożności maryjnej był zarówno prymas Wyszyński, jak i Jan Paweł II. Dość wspomnieć, że właśnie z pism tego świętego wywodziła się biskupia, a potem papieska dewiza Wojtyły/Jana Pawła II – „Totus tuus”, „Cały Twój”. Nic więc dziwnego, że akt oddania się w niewolę Maryi nie budził jego sprzeciwu.

„Zawierzenie” zamiast „niewoli”

A jednak on sam w swoim nauczaniu do tej koncepcji się nie odwoływał. Daremnie szukać podobnych odniesień choćby w synodzie archidiecezji krakowskiej, który rozpoczął kard. Wojtyła, a zakończył już Jan Paweł II.

Najwyraźniej w nowej, posoborowej rzeczywistości, w której Kościół podkreślał jeszcze mocniej znaczenie wolności, Karol Wojtyła uznał tak drogą mu wcześniej wizję za nieadekwatną i zastąpił budzące kontrowersje i nieporozumienia sformułowanie „niewola” „zawierzeniem” Maryi, obecnym w nauczaniu Kościoła do dzisiaj.

Jan Paweł II niedługo po obraniu na najwyższy urząd w Kościele mówił: „..nie byłoby na Stolicy Piotrowej tego Papieża Polaka, który dzisiaj pełen bojaźni Bożej, ale i pełen ufności rozpoczyna nowy pontyfikat, gdyby nie było Twojej wiary, nie cofającej się przed więzieniem i cierpieniem. Twojej heroicznej nadziei, Twego zawierzenia bez reszty Matce Kościoła, gdyby nie było Jasnej Góry i tego całego okresu dziejów Kościoła w Ojczyźnie naszej, które związane są z Twoim biskupim i prymasowskim posługiwaniem”.

Trudno o czytelniejsze odniesienie do Wielkiej Nowenny i jej znaczenia nie tylko dla Kościoła w Polsce, ale i w całym świecie.

– Tomasz Wiścicki

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy