Polski akurat nie było na mapie świata, gdy kiełkowała, rozkwitła i wydała gigantyczne owoce dziedzina nauki zwana archeologią. Imperium, nad którym nie zachodziło słońce, rywalizowało z Niemcami Otto von Bismarcka oraz Francją napoleońską i post-napoleońską o prymat w tym nowym świecie, dzięki odkryciom w Gizie i Tebach, w Troi i w Lasceaux oraz wielu innych miejscach.

Oczywiście nauka ta, ze względu na swe nierozerwalne związki z historią i antropologią, jest wielce podatna na – nazwijmy to – odchylenie nacjonalistyczne. I w konsekwencji z tego okresu nie ma z terenów Polski żadnych istotnych wykopalisk, a i późniejsze, typu ośrodek kultury łużyckiej w Biskupinie, służyły raczej przepychankom polsko-niemieckim na temat autorstwa samego grodziska. Nonsensownym w tym sensie, że w stanie „czystym” etnosów, które go wznosiły, od dawna już nie ma.

Dziś – dzięki tzw. archeologii autostradowej, czyli wynikłej z mocy prawa konieczności rozpoznania archeologicznego terenów wykorzystywanych pod budowę obiektów i dróg, zanim różne skarby i ślady zostałyby zalane bezpowrotnie grubą warstwą asfaltu, jak również w wyniku zastosowania nowoczesnych urządzeń np. geolokalizacyjnych – Polska pokrywa się odkryciami z niezwykłych okresów. Kiedyś bowiem uważano, że w tych czasach na naszym terenie rósł nieprzebrany bór bądź inna puszcza, i ewentualnie pałętały się jakieś ludzkie grupki koczowniczych łowców-zbieraczy. Nic więcej.

Od kilku lat zaś jesteśmy dosłownie bombardowani a to GIGANTYCZNYMI odkryciami „bitwy trojańskiej północy”, czyli leżącego tuż obok polskiej granicy wykopaliska w Tołęży, o którym szeroko wspomniałam w tekście o pochodzeniu Słowian , a to pozostałości po grodziskach i pięknie zachowanych bogatych kurchanowych pochówkach, gdzieś na „zapadłym” Podlasiu, gdzie nic w ogóle nigdy „cywilizowanego” miało nie być. I wielu innymi.

Tam, gdzie nic cywilizowanego nie miało prawa powstać

Najnowsze przykłady, że przestajemy być białą plamą na archeologicznej mapie świata? Proszę bardzo. Dałabym wiele, abyśmy przestali być także białą plamą archeogenetyczną, żeby choć tych Piastów ktoś wreszcie zrobił jak trzeba pod względem analizy DNA z istniejących pochówków, a nie tylko wydawał miliony na zerowe wyniki, no ale nie wszystkie marzenia się spełniają tak łatwo…

Ale wracając do archeo: pod koniec lipca tego roku na trasie budowy obwodnicy Wronek (woj. wielkopolskie) natrafiono na ślady osady sprzed ok. 5000 lat. Na stanowisku w Nowej Wsi odkryto rozległą osadę ludności kultury pucharów lejkowatych (z lat około 3200-2850 przed naszą erą) oraz osadnictwa ludności kultury przeworskiej z okresu wpływów rzymskich (II-III wiek naszej ery). A także dwa przeciekawe pochówki w obrębie samej osady. Niemało, jak na koparkę wsadzoną w ziemię przez Wielkopolski Zarząd Dróg Wojewódzkich w Poznaniu.

A w najnowszym, sierpniowym numerze prestiżowego czasopisma archeologicznego „Antiquity” uczeni z Łodzi, Princetown, Oxfordu i Umeå w Szwecji opublikowali niesamowicie interesującą analizę cmentarzyska z kujawskich Osłonek. Ta niewielka miejscowość, podobnie jak Bronocice pod Krakowem, gdzie zachował się najstarszy na świecie ceramiczny obraz wozu wyposażonego w koła, wejdzie ze swą swojską dla nas nazwą na stałe do podręczników archeologii. Nie tylko polskich. Dlaczego?

Bo dzięki bardzo precyzyjnej analizie biochemicznej, izotopowej i antropologicznej pochowanych tam kości udało się ustalić, że mianowicie już wtedy, 6600 lat temu (uwaga: to ponad tysiąc lat wcześniej, niż wznoszono egipskie piramidy) ludzie byli majątkowo rozwarstwieni. To najstarsze dziś na świecie znalezisko archeologiczne dokumentujące wprost funkcjonowanie społeczności, gdzie, jak to ujęła Księga Hioba (młodsza w swej spisanej formie od tego cmentarzyska o jakieś 4000 lat) w rozdziale 21. W wersetach 23-26: „Jeden umiera szczęśliwy, ze wszech miar bezpieczny, beztroski. Naczynia ma pełne mleka, szpik jego kości jest świeży. Drugi zaś kończy w boleści i szczęścia nigdy nie zaznał. A w ziemi leżą razem, obydwu pokrywa robactwo”.

Bo musimy sobie zdać sprawę, że jeszcze w anatolijskiej osadzie w Çatalhöyük, wspomnianej przez prof. dr. hab. Arkadiusza Marciniaka w jego wywiadzie udzielonym Tygodnikowi TVP na temat neolitycznego sanktuarium w Göbekli Tepe , stosunki społeczne były niewątpliwie „równościowe”. I co do płci, i co do majątku. Żyli tamże owi Anatolijczycy późnego neolitu – według prof. Iana Hoddera, wieloletniego badacza tego przedziwnego miasta – niczym pierwsi chrześcijanie, co to „wszystko mieli wspólne”. Choć byli już ludem w jakimś stopniu rolniczym, a osadę-miasto datuje się na 7400 – 7300 lat p.n.e. Zatem samo wypieranie łowców-zbieraczy przez rolniczy styl życia nie oznaczało jeszcze własności ziemi, a co za tym idzie – posiadania trwałego majątku.

W Çatalhöyük w okresie jego rozkwitu, gdy mieszkało tam nawet 5000 ludzi (ta liczba nie ma żadnej porównywalnej, jeśli chodzi o gęstość zaludnienia w ówczesnym świecie, na ile go znamy) nie widać śladów prywatnych spichlerzy, a domostwa mają praktycznie identyczną wielkość. Pochówki zaś, które są pod „podłogami” domostw, też nie różnią się pomiędzy sobą formalnie. To wszystko dowodzi równego statusu mieszkańców tego miejsca i wspólnego przez nich gospodarowania zasobami.

Ludzie zaczęli je opuszczać, prawdopodobnie ze względu na zmiany klimatyczne, już 6000 lat p.n.e i ten proces „umierania” miasta trwał przez kolejne 2000 lat lub nawet dłużej. Jak dowodzą najświeższe publikacje na temat tego stanowiska archeologicznego [1], u schyłku istnienia Çatalhöyük zaszły tam poważne przemiany społeczne. Mieszkańcy zamiast zdobić wewnętrzne ściany budynków, malowali je na zewnątrz. Domy zaczęto budować w pewnym oddaleniu od siebie, pojawiały się ulice. Poszczególne rodziny zaczynały wyraźnie podkreślać swoją odrębność, zapominając o wspólnych przodkach. To oznacza, że wielka wspólnota się rozpadła.

Jak Kain z Ablem, czyli walka na śmierć i życie

Wróćmy jednak z Anatolii do Polski, zwłaszcza, że Anatolijczycy w ramach swoich wędrówek też tu dotarli przez Bałkany i zostawili swoją największą zdobycz – rolnictwo – oraz wcale nie mniejszą: doskonałe radzenie sobie z wielkimi kamieniami. Jakoś tak mniej więcej w piątym tysiącleciu przed naszą erą.

Jak piszą sami autorzy pracy z „Antiquity”, w tym Ryszard Grygiel z Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi oraz Wiesław Lorkiewicz z Katedry Antropologii Wydziału Biologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Łódzkiego: „Zrozumienie nierówności społeczno-ekonomicznych ma fundamentalne znaczenie dla badań rozwoju społecznego w prehistorii europejskiej”.

Warto to zobaczyć na tle „jesieni neolitu”, czyli tego czasu, gdy upowszechnia się rolnictwo, ludzie zatem pracują coraz więcej, polują coraz mniej, bo i zwierzyny z czasem nie staje. Jedzą coraz więcej węglowodanów (co ma swoje konsekwencje w zdrowiu i uzębieniu, bo pojawia się nasza dobra znajoma – próchnica), a w społeczeństwie sukcesywnie będą zachodzić wielkie zmiany. Rolnictwo bowiem wymaga, aby ludzie byli bardziej osiadli (nawet jeśli prowadzą gospodarkę wypaleniskową) i aby wreszcie zaczęli dzielić między sobą ziemię oraz pastwiska i stada.

Echa zaistniałych wtedy po raz pierwszy wielkich napięć międzyludzkich przynosi nam biblijna, znacznie późniejsza w formie spisanej, opowieść o Kainie i Ablu. Czy tak trudno sobie wyobrazić, że nie szło o żadne ofiary dla bóstwa, tylko że koczownik regularnie „wpuszczał w szkodę” swoje stada na pola uprawiane w pocie czoła przez brata? Oczywiste, że owca rośnie szybciej i więcej mleka daje karmiona zadbanym zbożem, a nie trawą na schnącym stepie. To była walka na śmierć i życie.

Cóż zatem w tej sprawie odkryto w Osłonkach[2]? Otóż na tamtejszym cmentarzysku z okresu 4600 – 4100 lat p.n.e. występowały wyraźnie dwa typy pochówków. W jednych dawało się znaleźć artefakty z miedzi – bo ona właśnie wtedy weszła w użycie, co też jest rewolucją – w innych zaś brak takich przedmiotów. No ale to może przecież być pewien przypadek, a nie zaraz dowód na głęboko różny życiowy status majątkowy pochowanych osób.

Zatem podrążono głębiej w temacie, a konkretnie w kościach (kolagenie kostnym ludzkim i zwierzęcym) w poszukiwaniu odpowiedzi: czy owi, nieco odmiennie wyposażeni na tamten świat ludzie, inaczej także żyli? Czyli przede wszystkim: inaczej jedli? Okazuje się, że ci pochowani z miedzianymi przedmiotami jedli lepiej i więcej. To może zaś, według autorów, świadczyć o wewnątrzwspólnotowych różnicach w diecie i / lub preferencyjnym dostępie do krajobrazu rolniczego. Prosto rzekłszy: pola już były podzielone i jedni mieli ziemi więcej i lepszą, a inni mniej i gorszą, tak samo, jeśli idzie o pastwiska.

Wiem, iż ciężko sobie wyobrazić, że takie pomiary różnych izotopów w kościach to tak, jak odkopywanie piramid, bo zrozumieć to trudniej, a zobaczyć gołym okiem tym bardziej [3]. Ale jak powiadam, mam przeczucie, że dopóki ktoś nie odkryje starszego dowodu na takie procesy rozwarstwiania się społeczeństwa według pozycji majątkowej w Europie, to Osłonki wchodzą do archeologicznego elementarza.

30 długich domów z palisadą i rondlami

Kim byli ludzie pochowani w Osłonkach? To najwięksi następcy/potomkowie tzw. kultury ceramiki wstęgowej rytej (KCWR), czyli tzw. kultura lendzielska (z kręgu kultur naddunajskich). Była to kultura neolityczna z okresu 5000-4000 lat p.n.e. Jej nazwa pochodzi od miejscowości Lengvel koło Kaposváru na Węgrzech.

To nie jest tak, że ludzie od zawsze dzielą się na bogatych i biednych. Nas jeszcze w szkole uczono, że to dopiero epoka brązu przyniosła ze sobą takie głębokie rozwarstwienie. Dziś, dzięki wykopaliskom z terenu Polski widać, że już epoka kamienna znała podział na tych, którzy mają i tych, którzy łakną. Wprawdzie był to neolit późny, gdy po świecie wędrowały już bezcenne kawałeczki wytopionej miedzi używanej jako ozdoby, gdzie ludność żywiła się z pracy rąk na polu i ze stadem, a nie na skraju lasu z łukiem czy oszczepem, gdzie lepiono już naczynia gliniane, ale jednak neolit. Do czasu razem żyjącej i gospodarującej wspólnoty, która rozpadła się gdzieś w schyłkowym okresie istnienia Çatalhöyük, nie ma już powrotu.

Zburzenie dotychczasowego sposobu życia ludzi było spowodowane rozrostem populacji, przy jednoczesnym wyczerpaniu zasobów w wyniku intensywnego ich wykorzystywania i przy gwałtownych zmianach klimatycznych. Czy dziś mówi nam to coś? A spece od „świętego prawa własności” niech jednak czasem pomyślą, że wprawdzie jest ono stare, nawet bardzo stare, ale wcale nie tak stare, jak ludzkość, ani nawet tak, jak nasza, zrodzona wśród kamiennych kręgów Göbekli tepe, cywilizacja.

– Magdalena Kawalec-Segond

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy

Bardzo dziękuję panu Pawłowi Balickiemu, absolwentowi Instytutu Archeologii UW, za wielką pomoc przy krytycznej analizie omawianego artykułu naukowego oraz sformułowaniu przypisów.

Przypisy: