Nigdy jeszcze nie utwierdziłem się mocniej w kojącej pewności: jestem obywatelem Ziemi, dziedzicem nie tylko Greków i Rzymian, ale prawie nieskończoności.
Zbigniew Herbert po ujrzeniu malowideł w Lascaux

Pewien francuski polityk stwierdził, że „każdy kiedyś zostanie uznany za wstecznego”. To jakże postępowe w swej wymowie (a może jednak konserwatywne) zdanie dotyczy również sztuki. Zgadzam się z nim co do zasady. Tak. Ale oprócz dwóch „chwil” w historii ludzkości.

Tej ostatniej, eschatologicznej. Gdy kończące łańcuch epok pokolenie twórców nie będzie już miało kontestatorów. Ze względu na koniec świata, nikt ich już nie zdoła obśmiać, sparafrazować czy poddać miażdżącej dekonstrukcji, ani nawet po prostu wsadzić do lamusa sztuki autentycznego końca czasów. Wsteczność tego ostatniego pokolenia artystów będzie zatem wirtualna, niespełniona „z przyczyn obiektywnych”.

Natomiast jest inny moment w historii ludzkości, który nie był, nie jest i nie będzie nigdy uznany za wsteczny. Uderza, zatyka oddech, oszałamia, unosi i stawia na powrót do pozycji pokornego widza. Lascaux i setki innych miejsc na naszym globie.

Malarstwo jaskiń. Jutrzenka cywilizacji. Pierwszy czas ogarnięcia przez człowieka świata – tego poza sobą. Dzieło wnikające głęboko w codzienność, niemal trywialność życia, a jednak unoszące ją pod samo sklepienie. Metafizyka walki o przetrwanie. Metafizyka sił, realnych bytów, z którymi człowiek się zmaga. Zapis niemal kronikarski czy fotograficzny, a jednak podniesiony do rangi obrzędu malowania na ścianie schronień. Dziś powiedzielibyśmy: „sublimowania”, „przeniesienia”.

To, co stanowiło jądro uwagi pierwotnej wspólnoty, musiało zostać przedstawione w formie najtrafniejszej, najwspanialszej – nawet ponad miarę tematu. To nie było działanie wyrobnika – myśliwego czy kuśnierza, wytwórcy narzędzi ani strażniczki ognia i dzieci, przygotowującej strawę, zbierającej rośliny jadalne i lecznicze. Tu trzeba było się wznieść w rejony niedostępne wyrobnikom. Zamknąć świat w dłoni, niczym przez zaklęcie i uczynić potężnym, innym – niedostępnym dla rąk, a przystępnym dla oczu większości.

Wytwarzanie narzędzi kamiennych jest już dobrze udokumentowane dla okresu górnego paleolitu (ok. 40 tysięcy lat przed Chrystusem), a najstarsze, nieduże kamienne narzędzia przypisywane hominidom (gatunkowi Homo erectus) poza Afryką odkryto niedawno w Chinach. Mają one co najmniej 1,6 miliona lat. Z czasem zniknęły prymitywne pięściaki, Homo sapiens wymyślił łuk, udoskonalił taktykę łowiecką, zaczął używać kościanej igły z uchem. Pierwsze jednak narzędzie złożone, kamienny nóż na kościanej rękojeści, powstało dopiero 12 700 lat temu. Dlaczego – chyba można próbować to tak wyrazić – człowiek jaskiniowy, przynajmniej co poniektóry, był znacznie bardziej „spełnionym” i szybciej dojrzewającym artystą niż czeladnikiem kamieniarskim?

Błogosławiona prostota

Platon i Arystoteles przestrzegali przed oddalaniem się od prostoty i prawdy. Uczniowie Jean-Louisa Davida użyli po raz pierwszy określenia „prymitywizm”. Paradoksalnie jednak – dla opisania czegoś wielkiego i cenniejszego od sztuki ich epoki. Wiek XIX zafascynował się sztuką odległą, czasowo i kulturowo, którą Egipt tworzył w niezmiennych, hieratycznych formach przez wieki. Dla innych, szukających wielkości i szczerości pozbawionej chwytów uwodzących publiczność, cezurą był Fidiasz. A nawet kurosy z VI wieku przed Chrystusem, czyli różnej miary posągi przedstawiające stojącego, nagiego młodego mężczyznę z falistymi włosami i zagadkowym uśmiechem, z rękami zawsze opuszczonymi wzdłuż ciała i lewą nogą wysuniętą lekko do przodu.



Można w tym widzieć pragnienie powrotu do źródła nieznanego, a przeczuwanego, które po raz pierwszy ludziom współczesnym ukazało się w jaskini Altamira poprzez oczy ośmioletniej Marii w roku 1879. Jakiś czas potem Picasso powiedział: „Wszystko po Altamirze to tylko dekadencja”. To zdanie, potężne i wstrząsające, brzmi jak powiedzenie pewnego starego Żyda: „Cała literatura to komentarze do Biblii”. Co nie znaczy, że wszystko mniejsze od wielkości największej jest małe, płaskie i nieciekawe. Bywa porywające. Ale nie aż tak.

Jeśli przyjąć teorię Arystotelesa o modelu sztuki wzrastającej i upadającej na wzór przebiegu życia ludzkiego, malowidła z jaskini Chauveta powinny stać się punktem wyjścia dla linearnego rozwoju sztuki. Ku doskonałości wieku dojrzałego, by zestarzeć się i obumrzeć. Vasari, analizując okres między XIII a XVI wiekiem stwierdził doskonalenie się sztuki tej epoki. Cimabue i Giotto byli początkiem, a Rafael końcem owej ewolucji. Osobiście nie zgadzam się z tą wizją, biorącą swą pewność w hellenistycznym wielbieniu mimesis, czyli upodabniania dzieła do natury lub klasyki jak najlepiej ujmującej tę naturę.

Czy można by było postawić twórczość człowieka kromaniońskiego, tę rozpoczętą 40 tysięcy lat temu i trwającą niemal 30 tysięcy następnych lat, w roli dzieła „wieku dziecięcego” ludzkości, od którego oczekuje się jedynie wyklucia i dojrzenia? Sam arystotelowski mechanizm, choć może zbyt prosty, da się przyłożyć do krótkich okresów w historii sztuki, zwartych wewnętrznie. Można go też zastosować np. do analizy przedstawiania postaci zwierząt i ludzi w petroglifach. Najpierw schematycznych, później bardziej rozwiniętych, wreszcie wypełnianych barwnikiem, by przejść w etap koronny – malowideł naskalnych. I tu cykl ów się zamyka, bez otwarcia na następny.

Pędzący bizon i magia

„Zamyka” bez cienia pejoratywności. Ten szczyt patrzy na nas, następców, usiłujących dać rzeczom i sprawom wyraz. Ten szczyt jest wielkością i doskonałością samą w sobie. Tak nam bliski, jak odległy. Cóż takiego się stało 35 tysięcy lat temu w jaskiniach dzisiejszej Francji, Hiszpanii i Indonezji? I podobnie, choć trochę później – na południu Afryki i w Indiach? Jak określić tę porywającą wielkość, trafność, rodzaj piękna absolutnego?

Człowiek kromanioński wszedł na szczyt w przedstawianiu, a jednocześnie długo jeszcze tkwił w prymitywnych warunkach siedliskowych. Szałasy, ziemianki, wejścia jaskiń nie chroniły dość przed deszczem, śniegiem, wiatrem. Pies został udomowiony dopiero 12 tysięcy lat przed Chrystusem. Narzędziom górnego paleolitu wciąż brakowało późniejszej precyzji. A pędzący bizon z jaskini Altamiry był już na absolutnych wyżynach.

Różnica między najwyższą umiejętnością przedstawiania, a praktycznymi elementami życia jest przeogromna. Czy oznacza to, że najważniejsza była część aktywności ludzkiej powiązana co prawda z pożywieniem, ubraniem, przetrwaniem potomstwa, ale jednocześnie z magią dotykającą „po – śmierci“? Wszak bizon, mamut, czy jeleń zabity przez myśliwego żyje w innej formie: pożywienia, narzędzia i ozdób z kości czy rogów, grzejącego futra. Pochowany przodek jest blisko, dba o swoich, za co składa mu się obiatę.

Temu aspektowi istnienia ówczesny człowiek poświęcił swoją najlepszą część: uwagę, czas, inicjatywę, umiejętności twórcze, zdolności manualne, wyobraźnię. Tak, jak później najbardziej rozwinięta cywilizacja starożytna, czyli Egipt, ludzie górnego paleolitu uważali, że ważniejsze jest to, co po śmierci od tego, co przed.

Kwiaty i paciorki na łożu umarłych

Homo sapiens zwany człowiekiem współczesnym opuścił wschodnie wybrzeże Afryki około 70 tys. lat temu, by 50 tys. lat temu zaludnić południowe wybrzeże Azji i Oceanię. Do Europy dotarł przed 40 tysiącami lat. Spotkał tu osiadłego „od zawsze” neandertalczyka. I właśnie wówczas, gdy się zetknęli, pojawiają się pierwsze wspaniałe malowidła naskalne.

Dla przybysza był to początek rozkwitu, dla tubylca początek końca. Zniknął po 10 tysiącach lat. Zarówno jednak wcześniejszy neandertalczyk, jak i późniejszy człowiek współczesny mieli obyczaj grzebania umarłych! Grób neandertalski ośmiu osób w irackim Szanidar sprzed 48 tysięcy do 44 tys. lat był pełen pyłków kwiatowych, umarłych chowano bowiem na ogromnym łożu z kwiatów. W późniejszym o kilkanaście tysięcy lat grobie w Sangirze, w okolicach dzisiejszej Moskwy, ciała dwójki ludzkich dzieci przysypane zostały 10 tysiącami misternych paciorków z kości.

Wszystko to są objawy wiary w życie pozagrobowe. Wartość najwyższą, której towarzyszyć muszą formy najpiękniejsze. Pozwolę sobie na gorycz: to, czym obdarza się dziś umarłych, od klockowatych nagrobków po szkaradnie zdobione znicze, stawia nas w stosunku do człowieka kromaniońskiego w pozycji tępego, niedorozwiniętego estetycznie Homo inferioris. Nasz przodek z Lascaux okazuje się istotą wewnętrznie od nas głębszą w wielu wymiarach.

Agere sequitur esse – działanie wynika z istoty...

Zbigniew Herbert tak pisał w „Barbarzyńcy w ogrodzie”:
Jest to scena, a raczej dramat i, jak przystało na dramat antyczny, rozgrywa się między skąpą ilością bohaterów: bizon przekłuty oszczepem, leżący człowiek, ptak i niewyraźny w zarysie odchodzący nosorożec. Bizon stoi profilem, ale ma odwróconą ku widzowi głowę. Z brzucha wypływają wnętrzności. Człowiek, potraktowany schematycznie jak na rysunkach dzieci, ma ptasią głowę zakończoną prostym dziobem, rozrzucone czteropalczaste ręce i sztywno wyciągnięte nogi. Ptak jakby wycięty z kartonu i umieszczony na patyku prostej linii. Całość rysowana grubą, czarną krechą, nie wypełniona kolorem, tylko złotą ochrą tła odbiega swą surową, jakby niezdarną fakturą od malowideł wielkiej Sali czy absydy. A mimo to przyciąga uwagę prehistoryków, nie tyle ze względów artystycznych, ile dla ikonograficznej wymowy”.

„Czteropalczaste ręce“? To nie pomyłka ani niezręczność malującego. W jaskini Gargas w Pirenejach jest 231 śladów odbitych dłoni, a 114 z nich brakuje niektórych palców lewych dłoni.

Najczęstszą techniką pozostawiania takiego odbicia było dmuchanie barwnika wokół przyłożonej do ściany dłoni o rozpostartych palcach. Brak palców raczej nie wynikał z odmrożeń, gdyż dotyczyło to prawie zawsze kciuka, a często palców serdecznego i małego. Ani też nie był wynikiem zagięcia palców, gdyż obraz byłby o wiele mniej wyraźny. Obcięcie części palców miało więc inny cel i znaczenie.

Do robienia śladów wykorzystano te same środki, których używano do malowania zwierząt. Często widniały one tuż obok malunków, jak podpis. Oznacza to, że jest bezpośredni związek między okaleczeniem dłoni a tworzeniem naskalnych malowideł. Czy obcinanie palców lewych dłoni było inicjacyjne, czy też było znakiem wyróżniającym osoby należące do elitarnej, wyjątkowej grupy malujących?

Idąc dalej, archeologia wykazuje, że to grupy „szamanów” wchodziły w głąb jaskini, aby malować. Reszta wspólnoty mieszkała w jej wlocie lub na zewnątrz. Im głębiej, tym niebezpieczniej – ciemność, korytarze, w których można się zgubić, jaskiniowe drapieżniki. Ci, którzy tam mimo wszystko pracowali, byli motywowani czymś nadzwyczajnym. Przynależnością do elity, fascynacją wtajemniczeniem w magię? Może byli dobierani i przyuczani od dziecka?

W każdym razie wszystko to wskazuje na obrzędowy charakter kaleczenia dłoni i na to, że okaleczeni byli autorami malowideł w co najmniej trzech europejskich jaskiniach. Można być prawie pewnym, że grupa owa była czymś na kształt zamkniętej kasty, wewnątrz której przekazywano wiedzę o duchach zwierząt, obiektów polowań.

Bezpalce „bóstwa”

Obrazy naskalne na północy Australii, jedne z najstarszych na świecie, według Aborygenów są malowane przez bóstwa i przedstawiają je same. Twórcy malowideł używali linii i plamy, ale wykorzystywali też wybrzuszenia i zagłębienia ścian, a w migotliwych światłach łuczyw „uruchamiali” setki figur zwierzęcych. Kilkadziesiąt tysięcy lat przed kinematografem...

Wiemy częściowo, jak wyglądali ludzie z okaleczonymi dłońmi – są na ścianach jaskiń! Schematyczne figury ludzkie, przedstawiane na malunkach obok zwierząt, z maskami zwierzęcymi na głowach. Bywało, że ich postaciom (sobie samemu?) malarz oddawał część pokrywanej malunkami ściany, czyniąc z nich autonomiczne podmioty swojego dzieła. Wiele z nich ma głowy całkowicie zakryte, z wielkimi otworami na oczy. Podobnie zasłaniali głowy, przybierając inną tożsamość, późniejsi szamani działający jeszcze do niedawna w Azji, Afryce czy na Karaibach. Kapłani egipscy zaś nakładali na siebie podczas ceremonii repliki głów zwierzęcych.

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy