Mama zwracała na to szczególną uwagę. Po powrocie ze szkoły do domu zmieniałam język literacki na gwarę. Człowiek się nie wstydził, że tak mówi, było to całkiem normalne – takie zaszczepiono nam wartości. I ten zasób słów pozostał we mnie do tej pory. Bo tak naprawdę trudno się nauczyć gwary od podstaw, wymowa jest dość skomplikowana.

Pierwsza zaczęła używać tej gwary w poezji piwniczańska poetka Krystyna Dulak-Kulej. W 1985 r. opublikowała swój pierwszy tomik pt. „Nadpopradzie”, za który otrzymała nagrodę im. Stanisława Piętaka, przyznawaną za najlepszy debiut roku. Dzięki temu, że ona się odważyła tak pisać, to i ja postanowiłam pójść w jej ślady. To się czuje, że niektóre stany można wyrazić tylko językiem gwarowym. Szczególnie, kiedy opisuje się dawne życie, bliskie góralskości, tym krajobrazom. Gwarą można oddać niepowtarzalny obraz starego domu w górach, jakiejś hali, czy gazdów.

W gwarze piękna jest melodia, rytmiczność oraz skoczność. U nas na przykład nie zachował się akcent inicjalny, tak jak to jest u górali podhalańskich, którzy akcentują pierwszą sylabę. Gwara jest zróżnicowana, mówiło się, że co wieś to pieśń. Pojawiają się w niej słowa zaczerpnięte z języka łemkowskiego, rumuńskiego, niemieckiego i węgierskiego. Czasem są takie wyrażenia, które zastąpią wiele słów w języku literackim, jak choćby wynurcić. To oznacza, że płynący strumień może zrobić otwór, dołek, czy taką dolinkę w drodze. A tu jedno słowo mówi o tym wszystkim. Podobają mi się słowa gwarowe, które dają obraz pewnego stanu psychicznego. Na przykład banuwać, czyli tęsknić. To nie jest jednak taka zwykła tęsknota, ale bardziej rozległa, dojmująca.

Starsi ludzie mówią nadal gwarą, ale ona powoli zanika. Jest teraz przemieszana, z powodu kontaktu z mediami pojawi się w niej dużo obcych słów. Ja, tak jak zespół Dolina Popradu, którego jestem członkiem od 1988 roku, staramy się ją ocalić od zapomnienia. Przypominamy dawny język w pieśniach czy w widowiskach.

Zespół regionalny Dolina Popradu pielęgnuje folklor górali nadpopradzkich zwanych potocznie czarnymi góralami. Co ich wyróżnia z innych mieszkańców gór?

Ta grupa górali zamieszkiwała wschodnią część Beskidu Sadeckiego. Od północy graniczyli z Lachami Sądeckimi, od wschodu i południowego wschodu – z Łemkami (do 1947 r.), od południa, poprzez granicę państwową z Rusnakami na słowackim Spiszu, od południowego zachodu, poprzez masyw Radziejowej – ze wsiami Rusi Szlachtowskiej (do 1947 r.), a od zachodu z subregionem jazowsko-obidzkim Górali Łąckich.

Kiedyś zajmowali się głównie rolnictwem, hodowlą zwierząt ¬– głównie pasaniem owiec, a także eksploatacją lasu oraz rzemiosłem. To, co ich wyróżnia, to tradycyjny strój.

Mężczyźni nosili niegdyś samodziałowe, białe, lniane koszule, które chowano do sukiennych spodni chołośni (to nazwa łemkowska). Tradycyjnym wierzchnim okryciem była niezbyt długa, sięgająca do połowy ud gunia (gurmanka) z domowego sukna, rozszerzana na biodrach klinami; przy szyi miała niską stójkę. Filcowe, czarne kapelusze starsi gospodarze opasywali czarną wstążką, młodzi nosili otoczone grubym wełnianym sznurkiem w kolorze czerwonym. Jako obuwie powszechne były skórzane kurpiele (kierpce) z długimi nawłokami (sznurkami), owijanymi na wierzchu chołośni, powyżej kostki.

Odświętne koszule kobiece szyto z cienkiego płótna lnianego; przy szyi i mankietach miały marszczoną kryzkę, niekiedy zdobiono je skromnym haftem. Panny i młode mężatki nosiły gorsety, a kobiety dojrzałe – katanki, czyli obcisłe kaftaniki z jednobarwnej cienkiej wełenki. Najpopularniejszymi, długo noszonymi spódnicami były tzw. błąkiciory (farbanice), szyte z domowego płótna drukowanego ręcznie i farbowanego na intensywnie niebieski lub granatowy kolor, w drobne, białe lub biało-niebieskie wzory. Były one długie niemal do kostek, bardzo szerokie, suto marszczone w pasie. Na głowach noszono chustki wiązane pod szyją; panny nie miały obowiązku przykrywania włosów. Cenną ozdobą kobiecego stroju były czerwone lub ciemnoróżowe prawdziwe korale.

Kiedyś elementy strojów górali nadpopradzkich były jasne, później pojawiły się ciemne kolory sukna. I tak narodziła się potoczna nazwa „Czarni Górale”. Sukno robione było z wełny ze strzyżenia czarnych owiec. Owca w pierwszym roku jest czarna, później zaczyna troszkę jaśnieć. Aż do takiego siwego. Stąd brały się różne odcienie tej wełny.

Dla zespołu pisze pani scenariusze i współreżyseruje prezentowane widowiska związane z kulturą swojej ojcowizny. Jakie dawne obrzędy, zwyczaje prezentujecie?

Zespół założony w 1965 roku przez grupę nauczycieli, zbieraczy folkloru – Edwarda Grucelę, Eugeniusza Lebdowicza, Mieczysława Łomnickiego oraz długoletniego kierownika Edwarda Grucelę – prezentuje region rytersko-piwniczański. Na jego repertuar składają się: pieśni o nucie rzewnej, tęsknej, śpiewane kiedyś przy pasaniu bydła czy owiec, ale bywają też pieśni rytmiczne do tańca, żartobliwe przyśpiewki śpiewane w karczmie, na weselu. Tańce najczęściej są zespołowe, jak: paw, pijowecka, hanok, polka bez stołek, polka wściekła, czyli bardzo szybka, obrotowa, albo madziar czy obyrtany. Bywają też tańce wykonywane przez pojedyncze pary, jak np. zamiatany, śtajerek, polka na ławie. W muzyce zaś można zauważyć wpływy węgierskie, ale też z Łemkowszczyzny czy ze Spisza Słowackiego.

Pokazujemy dawne obrzędy świąteczne, lecz również zwyczaje związane z pracą na gospodarstwie. W 2015 roku robiliśmy taki program „Młocka na galasiorce”, czyli na maszynie na ręczne korby, która obecnie już się nie zachowała. Jest pokazana nie tylko praca, ale też to, co działo się później. Mimo zmęczenia, górale po zakończonej pracy się spotykali i tańczyli oraz śpiewali. W ten sposób chcieli podziękować sobie za ten trud. Był też taki zwyczaj wspólnego przygotowywania drewna na zimę. Tak zwane rżniątki. Schodzono się do jednego domu i pomagano gospodarzowi przy gromadzeniu drewna, następnego dnia pracę wykonywano u kolejnego gospodarza.

Przypominamy też dawne zwyczaje religijne. Niektóre z nich do tej pory się zachowały. Święcimy na przykład jabłko na św. Błażeja, aby nie bolało gardło. Poświęconą palmę umieszcza się pod pierwszą skibą na polu czy okadza się nią bydło przed wypędzeniem na pastwisko. Poświęca się też zioła, które są później wykorzystywane jako lekarstwo.

A zachowały się jakieś przesądy, zabobony?

Nadal wierzy się w uroki, czyli w złe spojrzenie, które może wywołać u ludzi czy zwierząt gospodarskich chorobę, a czasem nawet śmierć. Ja w to osobiście też wierzę, choć uważam, że sposób walki z tym zjawiskiem jest zabobonny. Na przykład kiedyś po takim złym spojrzeniu pluło się w ręce i przecierało się nimi nad oczami. Topiło się też węgielki w gorącej wodzie i potem się ją wypijało albo się nią obmywało. To był cały rytuał. Ja jednak uważam, że na uroki najlepsza jest modlitwa.

Kiedyś pani powiedziała, że „ocala swoim działaniem nadpopradzką dawność w najlepszej jej cząstce”. Co jest tą cząstką?

To jest ten wspomniany honor góralski, ta odrębność i zarazem wspólnota między ludźmi. Chcę przekonać ludzi, że kultura góralska nie jest prymitywna, tylko piękna, prostolinijna, niepowtarzalna. W tej prostocie jest głębia. Słuchając wywodów starszych ludzi nie mogę się nadziwić ich dojrzałości w myśleniu, mądrości życiowej. Trudne życie dało im najlepsze wykształcenie. Nie potrzebowali do tego uniwersytetów.

Chciałam jednak zaznaczyć, że w ocalanie dawności jest zaangażowanych naprawdę wielu ludzi i instytucji. Sam jeden człowiek nie podoła zatrzymaniu tej rwącej rzeki czasu. To także nieoceniona rola zespołu Dolina Popradu. W ciągu 56 lat jego istnienia, zespół i kapelę oraz zarząd tworzyło prawie 500 osób, z wielkim sercem przenoszących ponad czasem dawność. Były tysiące godzin prób, litry wylanego potu, rozsiane podczas występów po całej Polsce i Europie. Tego się nie da wyrazić słowami. Ocalania dawności uczyłam się od mistrzów: panów Lebdowicza i Gruceli, a potem ogromnie pomagał mi w tym nieodżałowany Darek Rzeźnik, kierownik zespołu w latach 2009 – 2017. Poza tym ogromny jest w tym udział ludzi, gazdów, kumosek dzielących się wiedzą, tak pięknie opowiadających o swoim niełatwym życiu. Oni są dla mnie jak rodzina. Naprawdę dziękuję Bogu, że w ciągu tych 35 lat mojej twórczej działalności spotkałam tak wielu dobrych, serdecznych ludzi. Bóg mi codziennie pomagał ich rękami i sercami. Ten wielki tłum wędruje codziennie w moich myślach, czasem kogoś z nich zatrzymuję w słowach wiersza.

Mam też ogromne wsparcie w rodzinie. Mąż Antoni ilustruje mi tomiki poezji, siostra bliźniaczka, Zosia, pomagała mi przy słowniku. Rodzicie mi też dopingowali i pomagali. Gdyby nie rodzina, nie byłabym w tym miejscu, w którym jestem.

W wierszach próbuję też ocalać nastrój krajobrazu. Bardzo cenię poetów piszących o górach, myślę, że ma to źródło także w lekcjach języka polskiego, prowadzonych w średniej szkole w Marcinkowicach przez wspaniałego polonistę Józefa Gościeja, który tak pięknie opowiadał nam np. o Grupie Tylicz i potrafił obudzić w młodych ludziach miłość do poezji.

Czego możemy nauczyć się od górali?

Na pewno akceptacji życia, takiej zwykłej radości na co dzień, cieszenia się z rzeczy małych, umiejętności powiedzenia sobie: „Stój, przyhamuj, zacznij delektować się chwilą”. Cytując klasyka: „Chwilo trwaj”. Starsi górale potrafili celebrować każdy moment swojego życia. Całym sercem. Dzięki temu byli głębsi. A my z powodu szybkiego tempa życia przelatujemy nad tym wszystkim. Nie zastanawiamy się nad wieloma rzeczami, szukamy czegoś wartościowego gdzieś daleko. A może być blisko nas. Chcemy za dużo przeżyć. Przez to te przeżycia są bardziej powierzchowne.

Można też nauczyć się głębokiej wiary i zaufania Bogu. Wśród pieśni zbieranych przez nas przez lata ogromnie dużo było nabożnych. Ta wyśpiewana modlitwa towarzyszyła góralom od urodzenia po śmierć. Dzień zaczynali „Godzinkami”, śpiewanymi z pamięci przy porannych czynnościach. Kiedyś starsza kobieta zaśpiewała nam 56 zwrotek pieśni „Gdy Najświętsza Panienka”! Takie były, pełne wiary i miłości, ich opowieści.

Często pada u górali takie zdanie: „Kiedyś było biednie, ale za to weselej”. Wiadomo, że trzeba dążyć do poprawy jakości życia, ale czy koniecznie musimy gromadzić aż tyle rzeczy wokół nas? Później się okazuje, że przestają nas cieszyć. Stają się zbędnymi bibelotami. A myśmy się tak starali o to wszystko, tracąc przy tym bezcenny czas.

A co pani osobiście wzięła góralskiego dla siebie?

Dzięki kontaktowi ze starszymi ludźmi mam ogromny szacunek dla dawności. Zrozumiałam, że trzeba mieć wszystko w życiu poukładane i opierać się na swoich korzeniach, na tym, co kształtowało nas przez wiele lat. I umieć to pogodzić z teraźniejszością i przyszłością. Wtedy możemy funkcjonować w tym niespokojnym świecie w miarę spokojnie. Bo jeśli mamy w sobie stałość, stabilność, to wielki wiatr nas nie przewróci. A jeśli o tym zapomnimy, czy tego się wyrzekniemy, będziemy zachowywać się jak chorągiewka na wietrze: w zależności od tego, w którą stronę wiatr zawieje, będziemy zmieniali poglądy, swoje myślenie. Wtedy na pewno nie będziemy szczęśliwi.

Piwniczna to pani ukochane miejsce na ziemi?

Jest takim umiłowanym dla mnie krajobrazem. Kiedyś lubiłam chodzić po Tatrach, bo tam jest przestrzeń, wolność, możliwość sprawdzenia siebie, ale ta moja sądecka ojcowizna jest dla mnie szczególna. Kocham te pofałdowanie pagórki, świerki, które wystają ponad horyzont.

Ta ziemia ma swój smak. Trzeba się nią delektować jak łąką w maju. Za oknem mam widok na szczyt Niemcowa, ale także na górskie domki. W jednym z nich mieszkała babcia Nowakowa, którą nazywano królową gór. Czuję łączność z tymi pokoleniami, które znałam, a które już odeszły z tego świata. Mimo, że byłam w wielu pięknym zakątkach świata, to nie potrafiłabym gdzie indziej żyć, jak tylko tutaj. Tu czuję się pewnie. W górach nie pobłądzę, w mieście natomiast tak.

– rozmawiała Monika Chrobak, dziennikarka Polskiego Radia

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy