Kiedy świadomość bycia członkami wyższej i większej osobowości po raz pierwszy pojawi się u tych, którzy przynależą do narodu, wtedy ten naród naprawdę „staje się człowiekiem”. W tym momencie proces nie jest już jedynie biologiczny, lecz staje się polityczny. Bo naród, który czuje się dojrzały, chce być też za taki uznawany. Chce wysadzić istniejący system państwowy, gdyż w starym nie ma dla niego miejsca. Chce mieć prawa równe ze starszymi członkami systemu. Domaga się swego potwierdzenia w postaci państwa. Wyraz tej siły to znów typowa deklaracja niepodległości. To właśnie ten proces doprowadził Holendrów do 23 stycznia 1579 roku, Amerykanów do 4 lipca 1776 roku, Norwegów do 17 maja 1814 roku i 7 czerwca 1905 roku oraz Bułgarów do 5 października 1908 roku.

Państwowa forma istnienia jest więc końcem tęsknoty narodu za życiem. Tylko w ten sposób jest on również zewnętrznie oddzielony od innych. Teraz może również zapłodnić, ze źródła lojalności, naturalną solidarność, tak jak i całe dzieło władzy państwowej. Ale jest tu coś jeszcze głębszego. Za pośrednictwem państwa naród otrzymuje wyższą duchową treść, której jemu samemu brakuje. Jego ślepe instynkty przekuwane są przez państwo w rozsądne idee prawne. Jego naturalna moc wchodzi na wyższy, rozsądniejszy poziom świadomości. W kuszącym świetle wolności naród zobowiązuje się do odpowiedzialności historycznej.


Taka jest treść zasady narodowościowej, jednej z najwspanialszych idei, jakie kiedykolwiek zdominowały epokę historyczną. Nie jest ona jednak tak stara; nie odegrała żadnej roli w tworzeniu państw przed połową XIX wieku. Choć narody są stare, to ich świadome roszczenia do indywidualności politycznej są młode. Starożytność o tym nic nie wiedziała. W przypadku Grecji mamy do czynienia z politycznymi mikrokosmosami, które nigdy nie zdołały osiągnąć jedności narodowej, a później w Rzymie z rządzącym makrokosmosem sojuszników i niewolników różnych narodowości. Również średniowiecze – łącznie z erą monarchii absolutnej – nie uznawało rzeczywistości narodów. W królestwach nie miało znaczenia, czy składają się z jednego ludu czy z wielu. Nauka też nie dostrzegała tego zagadnienia; również Monteskiusz nic nie wie o zdolności i prawie narodu do budowania państwa. Z pozycji prawa naturalnego nie było żadnych pośrednich form ani stopni między jednostkami a ich sumą – ludzkością. Państwa budowano z abstrakcyjnych typów ludzkich, średnich proporcji francusko-niemiecko-angielskich i innych podobnych. Te jednostki wypełniały następnie państwo rzeczywistą aktywnością i rozwojem – nie widziano innego bohatera w historii.

Teoria ta została zważona na szalach historii i uznana za zbyt prostą. Wymagało to męstwa bezdomnego Korsykanina. Napoleon Bonaparte ucieleśnia gigantyczną próbę objęcia świata przez jednostkę w jej własnym imieniu, bez pomysłu w sobie: bez narodu wokół niej i bez Boga nad nią. To nadużycie, ta przesada indywidualizmu była konieczna, aby narody w ogóle się obudziły. O nią i tylko o nią – o zdeptaną i wskrzeszoną świadomość narodową Hiszpanii, Niemiec i Rosji – rozbił się Napoleon. A potem przyszło odkrycie polityczne większe niż jakiekolwiek inne od czasu odkrycia jednostki przez chrześcijaństwo: jest inna osoba w historii, a tą osobą jest naród. To było tak, jak gdyby drugi aktor pojawił się obok Tespisa: sztuka mogła nabrać głębszego znaczenia. Ale z nich dwóch naród jest większy. Jednostka nie jest panem, ale narzędziem. Naród, a nie jednostka, jest prawdziwym bohaterem historii.

Pogląd ten wygłosił już Fichte w Berlinie 1807 roku, w przemówieniu „do narodu niemieckiego”, któremu wtórowały dźwięki bębnów garnizonu francuskiego. Szkoła historyczna wyolbrzymiła go w sposób jednostronny. Została też ona wtedy znieważona przez dyplomatów na Kongresie Wiedeńskim. Nie uważali oni za konieczne uwzględnienie tego stanowiska podczas tworzenia nowej mapy politycznej Europy (Niderlandy zostały zjednoczone z Belgią, podtrzymano rozbicie Italii i Niemiec). Pogląd tej szkoły potępiono też w liście pasterskim synodu wiedeńskiego w 1849 roku jako „pozostałość pogaństwa”. To była legitymacja dla ancien régime. Zarazem Joly odrzucił ten pogląd w 1863 roku z pozycji indywidualizmu rewolucji francuskiej.

Ale wtedy (1851) zasada narodowości została już uznana przez Manciniego w jego słynnych wykładach „Delhi nazionalità come fondamento del diritto delle genti” za „świętą i boską sprawę” (santa e divina cosa), na której chciał oprzeć całe prawo międzynarodowe. To był duchowy marsz nowych Włoch. Pod patronatem francuskim (Napoleon III) idea ta pojawiła się jako motyw zwycięski w światowej historii i od tamtej pory nie zniknęła z historycznej sceny.

Zasada narodowości działa w praktyce na dwa różne sposoby: jako siła odśrodkowa, gdy kilka narodów w tym samym państwie wzdycha do wolności, albo jako siła dośrodkowa, gdy różne państwa tego samego narodu wołają o jedność. Jest to więc ta sama siła, która stoi za wyzwoleniem narodów bałkańskich z jednej strony i za jednością Włoch i Niemiec z drugiej. Widzimy to również, delikatniej zarysowane, w Holsztynie (i Alzacji) powracającymi do Niemiec i we wschodniej Rumelii ciążącej do Bułgarii. W rzeczywistości stoi ona za praktycznie wszystkimi zmianami granic, jakie zaszły na mapie Europy w ciągu ostatniego półwiecza. Nic więc dziwnego, że idea, która zaowocowała tak wspaniałymi dziełami, jest postrzegana w polityce międzynarodowej jako obiekt troski. Teraz, gdy Ententa zabrała się za program pokojowy na czas po wojnie światowej, idea narodowości jest jej głównym, deklarowanym motywem: nowa Europa musi teraz całkowicie opierać się na zasadzie prawa narodu do jedności i wolności.

Nadal istnieje wiele niedociągnięć w pełnej realizacji tego pomysłu. Jeśli przyjrzymy się bliżej mapie Europy w momencie wybuchu wojny, to znajdziemy trzy grzechy główne: a) jedność bez wolności: Czesi w Austrii i Irlandczycy w Anglii; b) wolność bez jedności: Włochy ze swoimi rodakami w Austrii, Szwajcarii itd., Rumunia ze swoimi na Węgrzech i w Rosji, Serbia z jej rodakami w Austrii; c) ani wolność, ani jedność: 33 miliony Ukraińców w Rosji i Austrii i 20 milionów Polaków w Rosji i w Niemczech.

We wszystkich tych punktach praktyczna polityka musi się liczyć z mniej lub bardziej otwartymi konfliktami. Ma to związek z uciskiem włoskiej „irredenty” w Trydencie i Trieście, Serbów w Bośni, Rumunów w Siedmiogrodzie, Bułgarów w Macedonii; to samo kryje się za spiskami Irlandczyków i Czechów za jednością ich państw, oraz za marzeniami o wolności Polaków i Ukraińców. W życiu codziennym naruszenia zasady narodowości, nie mniej niż grzechy przeciwko naturze, jawią się jako otwarte rany w systemie państwowym. Nie można tej zasady zasymilować ani przekupić. Jako imperatyw bardziej kategoryczny i mniej podatny na rozsądną krytykę niż cokolwiek innego, legitymizuje „zaciekłych” mężów stanu krajów, a także bohaterów wolności narodów, które żyją pod władzą i nadzorem innych narodów.

Siła tej mocy jest widoczna w jednym słowie. Zasada narodowości jest ni mniej, ni więcej tylko zasadą osobowości zastosowaną do osobowości narodowych: z jej wieczną prawdą i wiecznymi ograniczeniami. W nagłym rozjaśniającym świetle widzimy tutaj, że jest to dziecko tego samego ducha, który zrodził powszechne prawa wyborcze w obrębie narodów. Olbrzymia moc pochodzi z tego samego źródła. To „wartość narodowa”, która chce odegrać większą rolę na szczeblu politycznym i społecznym, na większej scenie, tak jak wartość ludzka jednostki na mniejszej.

Możemy teraz zrozumieć, że zasada narodowości napotyka w niektórych miejscach wciąż na duży opór. W świadomym akcie reakcja ta przejawia się w takich zjawiskach polityki jak rusyfikacja, madziaryzacja i germanizacja, z których wszystkie skierowane są przeciwko mniejszościom obcym rządzącemu narodowi. W imię lojalności, przemocą dąży się do jedności, kosztem poczucia przynależności narodowej rozczłonkowanych elementów. Widzimy więc na wojennej ścieżce Niemcy, które w imię wielkiej idei rozwiązały swój własny problem jedności; a na czele tej najbardziej zdecydowanej reakcji przeciwko zasadzie narodowej, reakcji przeciwko Polakom na wschodzie, znajdujemy tego samego wielkiego męża stanu, który był ojcem narodu i jego jedności. Fakt, że Austria również musi wziąć udział w reakcji, nie mówiąc już o tym, w jaki sposób, jest wyraźnym efektem dążenia tego państwa do samoobrony: tam, gdzie lojalność nie jest wspierana przez żaden naród, idea narodowości oznacza automatyczny rozpad.

– Johan Rudolf Kjellén

Z niemieckiego i szwedzkiego przełożyli: Krzysztof Zmyśliński i Tomasz Zmyśliński

Zdjęcie autora – Svenskt Biografiskt Lexikon (Riksarkivet), Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=33355253

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy