W kwietniową sobotę w Kairze odbyła się osobliwa parada: 22 mumie królewskie zostały uroczyście przeniesione z Muzeum Egipskiego na placu At-Tahrir do Narodowego Muzeum Cywilizacji Egipskiej. Wśród nich znalazły się mumie Ramzesa II i królowej Hatszepsut. Wydarzenie obserowano na całym świecie.

A to zaledwie niewielka część z szeregu inwestycji, jakie władze wkładają w rozwój i modernizację infrastruktury oraz kultury. Paradę można więc potraktować jako symboliczną cezurę określającą kształt przemian zachodzących dziś w Egipcie. Niezależnie jednak od swojego rozmachu i otwartego charakteru, akcentują one – inaczej niż na Zachodzie – tożsamość i odrębność kulturową kraju.

Największe muzeum świata

Rok 2020 został okrzyknięty „Rokiem Kultury i Świadomości”. Rozpoczęto wówczas realizację wielu projektów budowy, rozbudowy i odrestaurowywania zabytków, obiektów muzealnych, pomników i miejsc związanych z historią i kulturą Egiptu z różnych okresów i o różnym pochodzeniu.



Najważniejsze udostępnione obiekty to m.in. najstarsza piramida egipska – piramida Dżesera w Sakkarze (oddalonej o ok. 35 km od Kairu) i znajdujący się w tym samym miejscu grobowiec kapłana Wahtiego sprzed 4400 lat, katakumby Kaum asz-Szukafa (jeden z „siedmiu cudów średniowiecza”) i synagoga Elijahu ha-Navi w Aleksandrii, a także najstarsze kościoły chrześcijańskie w Starym Kairze, meczet Al-Azhar czy Muzeum Sztuki Islamskiej (zniszczone w ataku terrorystycznym w 2014 r.).

Obecnie największą popularnością, obok Muzeum Egipskiego, cieszy się Narodowe Muzeum Cywilizacji Egipskiej w dzielnicy Al-Fustat. Placówka działa od 2017 roku, ale dopiero teraz zakończono wyposażanie pierwszego piętra (kolejne dwa czekają na otwarcie). Ekspozycja robi ogromne wrażenie. Obejmuje wszystkie epoki i kultury w historii Egiptu od neolitu do współczesności i zdecydowanie wpisuje się w wizję różnorodności składającej się na odrębną „cywilizację egipską”.

Mumie władców faraońskich umieszczone są w hali głównej pod podłogą. Są szczegółowo opisane i efektownie wyeksponowane. Ich zwiedzanie odbywa się w dostojniejszej atmosferze, której sprzyja ciemny korytarz prowadzący do kolejnych pomieszczeń. Na poziomie – 1 odbywają się cykliczne wystawy. Zrewitalizowana okolica ma dużo uroku, budynek główny otacza zieleń i woda.

Na uwagę zasługuje także odnowione Muzeum Powozów Królewskich w dzielnicy Bulak, niedaleko placu At-Tahrir, gdzie w oryginalnej powozowni chedywa Ismaila (1863-79) można obejrzeć pojazdy królewskie należące do dynastii Muhammada Alego (1805-48) – założyciela nowoczesnego Egiptu. Zbiory obejmują akcesoria jeździeckie, wyposażenie asysty królewskiej i pamiątki związane z monarszym rodem. Zrewitalizowano także sam plac At-Tahrir, gdzie oprócz 19-metrowego obelisku Ramzesa II zainstalowano sfinksy z Luksoru.

Po 10 latach otwarto wyremontowane Muzeum Muhammada Mahmuda Chalila , czyli „egipski Luwr” gromadzący jedną z największych na Bliskim Wschodzie kolekcji sztuki europejskiej. Kolekcja znajdująca się na 3 kondygnacjach pałacu w dzielnicy Ad-Dukki (niedaleko śródmieścia) zawiera dzieła sztandarowych twórców okresu XIX i początku XX wieku, m.in. Paula Gauguina, Auguste'a Rodina, Claude'a Moneta, Auguste'a Renoira i wielu innych – jedyne dzieło Vincenta Van Gogha zaginęło na rok przed rewolucją 2011 roku (sprawa do dziś nie została wyjaśniona).

Mahmud Chalil był politykiem z rodziny paszów-obszarników, kolekcję założył z inspiracji swojej żony Francuzki. Pałac z widokiem na Nil został wybudowany na początku XX wieku przez przedsiębiorcę żydowskiego, Chalil nabył go w latach 40. Po lewej stronie znajduje się willa As-Sadatów połączona z pałacem podziemnym korytarzem, aktualnie opasana żałobną wstęgą (w lipcu zmarła żona prezydenta, literaturoznawczyni i wykładowczyni akademicka).

Kolejną atrakcją na kulturalnej mapie Kairu jest otwarte w 2020 roku muzeum Nadżiba Mahfuza , jedynego egipskiego i arabskiego noblisty w dziedzinie literatury, mieszczące się w pobliżu bazaru Chan al-Chalili i miejsca narodzin pisarza (trzeba kierować się do kompleksu Abu az-Zahab wąską uliczką w prawo przed meczetem Al-Azhar). Muzeum gromadzi bibliotekę, przedmioty osobiste, odznaki, korespondencję itp. i umożliwia zapoznanie się z najważniejszymi wątkami w życiorysie twórcy.

Projekt modernizacyjny jest niezwykle ambitny również dlatego, że przywraca miastu cenne budowle, które od dekad znajdowały się w stanie upadku. Przykładem jest przypominający indyjską świątynię pałac barona Empaina znajdujący się w dzielnicy Heliopolis założonej przez zamożnego Belga na początku XX wieku w miejscu starożytnego ośrodka kultu boga Re. W środku można obejrzeć zajmującą ekspozycję na temat historii powstania dzielnicy i rozmaitych inwestycji właściciela m.in. budowy kairskich linii tramwajowych. Pałac został odnowiony z wyjątkową dbałością o szczegóły, które odpowiadają oryginalnemu projektowi, łącznie z ogrodem i znajdującymi się w nim cennym artefaktami.

Inne godne polecenia zabytki będące nadal w remoncie to: Muzeum Rolnictwa – jedno z największych muzeów historii naturalnej na świecie – które wraz z Muzeum Dziedzictwa Dynastii Muhammada Alego znajduje się w kompleksie pałacowym księżniczki Fatimy Ismail w dzielnicy Ad-Dukki (już na finiszu), Muzeum Ceramiki Islamskiej w pałacu księcia Amru Ibrahima w Az-Zamalik, pałac sułtana Husajna Kamala w Heliopolis (przyszłe Centrum Komunikacji Elektronicznej dla Młodzieży).

W maju ogłoszono odnalezienie „złotego miasta” na terenie Teb Zachodnich . Trwa również odtwarzanie Szlaku Świętej Rodziny , nowe publikacje na ten temat można znaleźć w ofercie lokalnych wydawnictw.

Ale największe emocje budzi w tej chwili inauguracja Wielkiego Muzeum Egipskiego (GEM) w Gizie zaplanowana na koniec 2021 roku. Ma podobno trwać 12 dni. Ten kosztowny projekt (795 mln dolarów) ma stanowić jeden z największych i najnowocześniejszych obiektów muzealnych na świecie. „Czasami mam wrażenie, że budujemy tutaj czwartą piramidę” – powiedział dyrektor muzeum Tarik Taufik.

Projekt irlandzkiego biura Heneghan Peng Architects wyłoniono w 2003 roku spośród 1557 propozycji zgłoszonych z 82 krajów. Nowoczesny gmach muzeum jest zlokalizowany w niewielkiej odległości od piramid i nawiązuje do nich charakterem poprzez swoją czystą formę i wykorzystanie trójkąta jako głównego elementu kompozycji w oparciu o model polskiego matematyka tzw. „Trójkąt Sierpińskiego”.

Do muzeum trafiły już m.in. dwie łodzie faraona Chufu, posąg Ramzesa II, kolekcja z grobowca Tutanchamona (w większości) i liczne eksponaty, które nie mieściły się już w Muzeum Egipskim.

Dla osób lubiących podróże z mapą zwiedzanie tych miejsc nie powinno stanowić problemu. Ceny biletów do muzeów są stosunkowo niskie (równowartość 20 zł, a zwykle niższe), z wyjątkiem Narodowego Muzeum Cywilizacji Egipskiej (równowartość 40 zł). Opisy są dostępne w języku angielskim, niekiedy w cenie biletu zawiera się anglojęzyczny przewodnik (np. w Muzeum Nadżiba Mahfuza) lub można go wynająć za dodatkową opłatą.

Do Kairu można łatwo dotrzeć autobusem lub samolotem z większości kurortów. Można też wynająć pokój hotelowy lub mieszkanie na kilka dni pobytu (szeroki wachlarz cenowy) w egipskiej stolicy. Wycieczki fakultatywne z kurortów obejmują zwykle najpopularniejsze egipskie atrakcje, ale warto próbować uzgodnić program z organizatorami.

Seria na czytelniczym topie

Osnowę ideową projektu modernizacyjnego, a zarazem realizowanej przez Egipt polityki historycznej dobrze oddaje zainaugurowana w 2020 roku seria wydawnicza „Tożsamość” jednej z najważniejszych państwowych instytucji kulturalnych – Głównej Organizacji Pałaców Kultury, w ramach której ukazały się dotąd 23 publikacje. Ich autorami są uznani historycy i intelektualiści, których prace są poświęcone kolejnym epokom w historii Egiptu: staroegipskiej, grecko-rzymskiej, bizantyńsko-koptyjskiej, muzułmańskiej i epoce odrodzenia i uniezależniania się państwa egipskiego od imperium osmańskiego zapoczątkowanej przez Muhammada Alego – dynastia panowała w Egipcie do czasu wybuchu rewolucji Wolnych Oficerów w 1952 roku i utworzenia republiki (z przerwą na okupację brytyjską).

Serię rozpoczyna klasyczne opracowanie historyka i założyciela amerykańskiej egiptologii Jamesa Breasteda z 1934 r. „The Dawn of Conscience” („Świt sumienia”), który w swoim słynnym dziele dowodził, że moralność narodziła się przed 5000 lat w Egipcie i że to właśnie ona była źródłem odniesienia dla późniejszych idei religijnych Hebrajczyków, a poprzez nich – Europejczyków. „Książka pokazuje Egipt jako kolebkę cywilizacji, miejsce, w którym człowiek po raz pierwszy usłyszał głos sumienia. Tutaj ono powstało i formowało się” – pisał we wstępie do książki jej tłumacz, znany egiptolog egipski, dr Salim Hasan.

Wiele mówi również inna pozycja z tej serii zatytułowana „Jedność historii Egiptu” (Wahdat tarich Misr) z 1972 roku. Jej autor wymienia „3 rodzaje ekstremizmów, które należy koniecznie odrzucić: regionalizmu opartego na historycznym i etnicznym dzieleniu Egipcjan, ekstremizmu uczuć religijnych, które stoją w sprzeczności z historią i narodem oraz idei arabskiej, ponieważ zaprzecza ona egipskiemu charakterowi i odziera go z jego historycznej i cywilizacyjnej specyfiki”.

Seria cieszy się ogromnym zainteresowaniem czytelników i wpisuje się w inicjatywy podejmowane w ostatnich latach przez wydawnictwa rządowe, które przywracają spuściznę literacką popularnych pisarzy i pionierów egipskiej modernizacji. Co ciekawe seria „Tożsamość” osiągnęła najwyższą sprzedaż zarówno w tym roku, jak i w ubiegłym.

Czternaście nowych miast

Ale projekt nowej egipskiej modernizacji opiera się nie tylko na polityce historycznej. Wpisują się w to także realizowane z wielkim rozmachem gigantyczne projekty architektoniczno-cywilizacyjne, choćby Nowy Kair – nowe miasto aglomeracji kairskiej, którego częścią jest znana dzielnica At-Tagammu al-Chamis.

Oprócz apartamentowców i osiedli willowych umieszczono tu centra handlowe, biurowce, obiekty sportowe, nowy kampus Uniwersytetu Amerykańskiego i Cairo Festival City, które jest siedzibą najważniejszych imprez targowych – w tym roku już po raz trzeci odbyły się tu Międzynarodowe Targi Książki.

Osobnym projektem jest Nowa Stolica Administracyjna, której budowę zainicjowano w marcu 2015 roku, w odległości 45 km od centrum miasta. Ma tu powstać ponad 40 dzielnic z pełną infrastrukturą, lotniskiem, centrum biznesowym z drapaczami chmur, m.in. najwyższym na świecie 1000-metrowym Oblisco Capitale i najwyższym wieżowcem w Afryce tzw. Kultową Wieżą (konstrukcja jest już wzniesiona), aleją ministerialną nawiązującą do architektury faraońskiej (w stadium zaawansowanym), instytucjami edukacyjnymi, świątyniami – wzniesiono tu został drugi największy meczet na świecie i największa katedra na Bliskim Wschodzie, wszystko okolone parkami, terenami zielonymi i sztucznymi jeziorami.

Miasto zostało zaprojektowane jako tzw. „miasto inteligentne” wykorzystujące technologie internetowo-komunikacyjne do monitorowania infrastruktury i bezpieczeństwa. Ma w nim zamieszkać ponad 5 mln ludzi. Połączenie z Kairem i dzielnicą 6. Października mają zapewnić 2 linie szybkiej kolei jednoszynowej (54 km i 42 km).

W 2018 roku oczyszczono z min powierzchnię 1454 km2 w miejscu decydującej dla kampanii północnoafrykańskiej bitwy pod Al-Alamajn w 1942 roku. Dziś miasto, położone ponad 10o km na zachód od Aleksandrii i 240 km na północny zachód od Kairu, liczy kilka tysięcy mieszkańców, ale powstaje tam kolejny projekt: Nowe Al-Alamajn, które ma się finalnie stać się centrum turystyki, edukacji i administracji rządowej (w porze letniej).


To jedno z 14 nowych miast, jakie są wznoszone w ostatnich latach w Egipcie. W założeniu w przyszłości wchłoną one rozrośniętą mocno populację Kairu (ok. 20 milionów mieszkańców), przełamią centralizację, a w konsekwencji doprowadzą do przekształcenia egipskiej gospodarki i polityki, i zmienią mapę kulturalną kraju.

Jeśli dodamy do tego szereg innych programów rozwojowych – narodowy program do walki z wirusowym zapaleniem wątroby typu C realizowany z powodzeniem od kilku lat, budowa elektrowni atomowej w Ad-Daba, program rozwoju sektora rolniczego czy usprawnienie usług publicznych poprzez wdrażanie Narodowej Strategii Antykorupcyjnej – otrzymamy pełen program modernizacyjny kraju.

Przełomowa wydaje się też być inicjatywa „Godne życie”, którą już teraz uważa się za największy projekt rozwojowy w historii współczesnego Egiptu. Jej celem jest podniesienie jakości życia najsłabszych grup społecznych w całym kraju poprzez poprawę usług publicznych świadczonych mieszkańcom wsi i tzw. aszwa’ijjat (obszary nieformalnej zabudowy). Ma ona zapewnić mieszkańcom podstawową infrastrukturę m.in. wykończone mieszkania, kanalizację, przyłącza gazowe i elektryczne, szkoły, żłobki domowe, usługi i sprzęt medyczny, możliwości zatrudnienia w ramach mikroprzedsiębiorstw i spółdzielni, opiekę nad osobami najbardziej potrzebującymi (ludźmi starszymi, sierotami, rozwiedzionymi kobietami i młodzieżą) itp.

„Trudno sobie wyobrazić, jak uda się powstrzymać niepokoje, jeśli kolejna represyjna elita polityczna ponownie zawiedzie oczekiwania ludzi” – prorokował brytyjski autor i korespondent „The Guardian” Jack Schenker po ogłoszeniu przez Egipt projektów rozwojowych w 2015 roku („Sharm el-Sheikh rumbles with grand promises of the international elite”). W przeciwieństwie do przewidywań wszystko wskazuje jednak na to, że wizja modernizacyjna Egiptu jest realizowana i na razie cieszy się poparciem społeczeństwa.

– Agnieszka Piotrowska

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy

Autorka jest tłumaczką, doktorem nauk humanistycznych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, założycielką fundacji i serii wydawniczej Biblioteka Polsko-Arabska, w ramach której ukazała się książka „Egipcjanka. Wspomnienia Hudy Szarawi”; mieszka w Egipcie.