Byli młodzi, zdolni, zakochani w sztuce, skłonni do eksperymentów i do poświęceń, gotowi do zabawy i do ciężkiej pracy. Określali się jako Bractwo św. Łukasza. Świat stał przed nimi otworem, bo dostali rządowe zamówienie na obrazy o polskiej historii na Światową Wystawę w Nowym Jorku. W lutym 1939 roku ich siedem wielkich obrazów wypłynęły do Ameryki – do Polski wróciły dopiero w lipcu 2022.

– Dla dziadka po wojnie nie to było najgorsze, że te obrazy mogą już nigdy nie wrócić, ale że oni wszyscy, czyli Łukaszowcy, mają już życiorysy zakończone, „załatwione” – opowiada Tygodnikowi TVP historyk Adam Michalak, wnuk Antoniego Michalaka (1902-1975) z Kazimierza nad Wisłą, jednego z bohaterów tej opowieści. Drugim bohaterem tej niezwykłej i skomplikowanej historii jest sam Kazimierz, to cudowne miasto malarzy i i innych czarodziejów.

Kazimierz zasłynął wśród artystycznej braci znacznie wcześniej niż się w nim pojawiło Bractwo Św. Łukasza ze swoimi sztalugami, blejtramami i farbami – ale przede wszystkim ze swoim pełnym oddania etosem solidnej pracy nad doskonaleniem malarskiego warsztatu, z obyczajem pasowania na malarza dokonywanym niemal publicznie, w kolorowym orszaku, w radosnej – ale bardzo serio traktowanej – zabawie.

Bractwa tego typu były jednym ze sposobów powrotu do tradycji w międzywojennej Europie, toteż jeden z wnuków Antoniego Michalaka, Jan (też malarz) napisał nawet na ten temat pracę doktorską „O wynikającej z romantycznego przeżywania rzeczywistości potrzebie nowego malarstwa figuratywnego, rozważania o malarstwie w europejskim kręgu sztuki, z szczególnym uwzględnieniem tradycji Bractwa św. Łukasza”.

Jak w średniowiecznym cechu

Grupę Łukaszowców stworzyli w 1925 roku: Bolesław Cybis, Jan Gotard, Aleksander Jędrzejewski, Eliasz Kanarek, Edward Kokoszko, Antoni Michalak, Jan Podoski, Mieczysław Schultz, Czesław Wdowiszewski, Jan Wydra i Jan Zamoyski; później dołączyli do nich Bernard Frydrysiak, Jeremi Kubicki oraz Stefan Płużański. Mentorem ugrupowania – pisze Izabela Mościcka na internetowej stronie lukaszowcy39.pl – oraz głównym teoretykiem był Tadeusz Pruszkowski, ich ulubiony nauczyciel z warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych, który wywarł bardzo duży wpływ na twórczość swoich studentów.

Pruszkowski znany był także ze swoich innych upodobań, jak choćby loty aeroplanem z Warszawy do Kazimierza, co – jak można się domyślać – musiało być nie lada sensacją, nawet w miasteczku przyzwyczajonym do artystycznych ekstrawagancji swoich gości. Ułańska fantazja, można powiedzieć, choć rzeczywiście artysta służył jako ochotnik w legionowym 1 Pułku Ułanów Władysława Beliny-Prażmowskiego.

Tadeusz Pruszkowski (1888-1942) „uwielbiany przez studentów, nauczał w sposób niekonwencjonalny. Dawał im swobodę twórczą, ukierunkowywał, a nie narzucał. Współuczestniczył w ich życiu szkolnym nie tworząc barier i dystansu. I jako jedyny z ówczesnych profesorów kładł silny nacisk na kompozycję. Od 1923 r. przywoził swoich uczniów na plenery do Kazimierza Dolnego” – pisze na wspomnianej stronie Dorota Seweryn-Puchalska z Muzeum Nadwiślańskiego w Kazimierzu.

W miasteczku Pruszkowski wybudował nietypową willę z wielką pracownią. Kiedy więc narodził się projekt Siedmiu Obrazów – proszę pozwolić na wielką literę, bo to przecież także zbiorowy bohater tego tekstu – zebrał Łukaszowców u siebie. Tajemnicą Siedmiu Obrazów jest bowiem autorstwo zbiorowe, jakkolwiek dziwne by się to dzisiaj wydawało. Wszystkie obrazy miały ten sam, niebagatelny, rozmiar – 128 cm na 200 cm; praca nad nimi zdecydowanie wymagała przestrzeni.

Prof. Andrzej Nowak tak o tym opowiada: „przyjmowali chętnie wykonywane wspólnie, w duchu średniowiecznego cechu, wielkie zamówienia, jak dekoracje malarskie polskich transatlantyków m/s Batory i m/s Piłsudski. Teraz, na wezwanie swojego mistrza, profesora Pruszkowskiego, stanęli razem do wykonania serii płócien na nowojorską Wystawę Światową. Bolesław Cybis, Bernard Frydrysiak , Jan Gotard, Aleksander Jędrzejewski, Eliasz Kanarek, Jeremi Kubicki, Antoni Michalak,  Stefan  Płużański, Janusz Podoski i Jan Zamoyski zebrali się z początkiem maja 1938 roku w willi profesora Pruszkowskiego w Kazimierzu nad Wisłą i rozpoczęli pracę. Była to rzeczywiście praca zbiorowa: każdy artysta malował to, do czego był najlepiej przygotowany: twarze, postaci, stroje, architekturę, przyrodę w tle. Po pół roku robota była, zgodnie z zamówieniem ministerstwa spraw zagranicznych, wykonana. Można ją było dzięki temu zaprezentować na wernisażu w grudniu 1938 roku w Instytucie Propagandy Sztuki w Warszawie, zanim 28 lutego następnego roku wypłynęły „Batorym” z Gdyni do Nowego Jorku” – czytamy na stronie łukaszowcy1939.pl.

Nie malowali pierwszych lepszych scen z historii Polski. Tematyka Siedmiu Obrazów została starannie zaplanowana przez wybitnych historyków, wielkie nazwiska nie tylko tamtej epoki: Oskara Haleckiego, Jana Kucharzewskiego i Romana Dyboskiego, nie bez powodu objęte oficjalnym milczeniem w peerelowskiej nauce. „Republikańska wolność obywateli, budowana w Rzeczypospolitej, idea dobrowolnej unii narodów, a wreszcie rola przedmurza wobec obcych Europie cywilizacji wojującego islamu i agresywnego, despotycznego prawosławia, które w Moskwie po 1917 roku zastąpił sztandar komunizmu – to zasadnicze elementy spojrzenia Haleckiego na to, co w polskim doświadczeniu dziejowym najważniejsze” – napisał prof. Andrzej Nowak i podkreślił, że ten punkt widzenia podzielał także Jan Kucharzewski.

Historycy wskazali siedem tematów: zjazd gnieźnieński roku 1000, chrzest Litwy w roku 1386, ugruntowanie polskiej wolności obywatelskiej przywilejem „neminem captivabimus…” w roku 1430, unię lubelską roku 1569, gwarancję tolerancji religijnej przyjętą przez konfederację warszawską cztery lata później, odsiecz Wiednia roku 1683, Konstytucję 3 Maja 1791 roku. Uczeni dostarczyli malarzom wiedzy o szczegółach – kolorach, strojach, meblach, orderach, chorągwiach, etc.

Cykl Siedmiu Obrazów był, zdaniem prof. Nowaka, ideowym sercem polskiego pawilonu na nowojorskiej wystawie. Obrazy – pisze krakowski historyk – pokazywały dorobek dziejowy Rzeczpospolitej Polskiej i jego istotne miejsce w europejskiej tradycji cywilizacyjnej. EXPO otwierał prezydent Franklin D. Roosevelt, a jego przemówienie pokazywała na wystawie telewizja. Pawilon polski został oficjalnie otwarty 3 maja. Za chwilę Józef Beck, szef dyplomacji miał wygłosić w Sejmie swoje słynne przemówienie z końcową frazą „Jest tylko jedna rzecz w życiu ludzi, narodów i państw, która jest bezcenną. Tą rzeczą jest honor.”

Wojna i zapomnienie

Nie będę szczegółowo opisywać losów – i wyposażenia – polskiego pawilonu, ale trzeba jasno powiedzieć, że wojna rozpoczęta niemiecką agresją na Polskę oznaczała praktycznie koniec ekspozycji; pawilon polski działał jeszcze do połowy 1940 roku. Jego komisarzem był prof. Stefan de Ropp, wieloletni dyrektor Międzynarodowych Targów Poznańskich, z bogatym doświadczeniem – i ogromnym zaangażowaniem w sprawy państwowe. Ale na utrzymanie pawilonu potrzebne były pieniądze. Tymczasem pawilon został pozbawiony źródeł finansowania.

Komisarz wyprzedał część wyposażenia, na szczęście lwią część obiektów do kolekcji Muzeum Polskiego w Chicago. Zbiór Siedmiu Obrazów ( i 4 tkanin artystycznych, których pochodzenie jest kolejną ciekawostką artystyczną: ich autorem jest Mieczysław Szymański, malarz i projektant tkanin, uczeń prof. Tadeusza Pruszkowskiego; na Wystawę Światową w Paryżu w 1937 wykonał makatę , za którą otrzymał wyróżnienie Grand Prix; na wystawę nowojorska zrobił z niej cztery oddzielne sceny ukazujące zwycięstwo Jana III Sobieskiego pod Wiedniem) profesor Stefan de Ropp zdeponował w jezuickiej uczelni Le Moyne College w Syracuse w stanie Nowy Jork, gdzie od 1958 r. był prezentowany w tamtejszej bibliotece . „Zdeponował” jest słowem kluczowym, bo wyraźnie opisuje rzeczywistość Siedmiu Obrazów – nie zostały sprzedane, wypożyczone lub ofiarowane – były zdeponowane. Ale dla peerelowskiej władzy nie miało to znaczenia lub może nawet stanowiło dodatkowe obciążenie.

– Starania o powrót obrazów, czy choćby o zainteresowanie się ich losem, dziadek podejmował od razu w 1945 roku – opowiada Adam Michalak. – Potem, już w latach 70. i później, włączyli się w to obaj jego synowie, mój tata Janusz i stryj Tadeusz, zresztą także malarze.
        ODWIEDŹ I POLUB NAS     Na pewno Antoniemu Michalakowi nie pomagał w tych staraniach jego wizerunek artystyczny: był wybitnym malarzem tematyki religijnej, wykładał na KUL, od 1936 roku należał do Stowarzyszenia Katolickich Artystów Plastyków „Ars Christiana”, w czasie wojny był aktywnym uczestnikiem konspiracji włącznie z ratowaniem zagrożonych żydowskich przyjaciół, po wojnie upominał się o los Kazimierza.

– Nikogo zostawione w Ameryce obrazy nie obchodziły, a ci nieliczni, których być może ich los obchodził, zapewne bali się podejmować jakiekolwiek działania – mówi Adam Michalak. – Łukaszowcy mieli przecież opinię malarzy sanacyjnych, nie wpisywali się w socrealistyczną rzeczywistość.

Łukaszowcy wracają

Urodzony już u wrót niepodległości, w 1988 roku, Adam Michalak wychował się w atmosferze szacunku, a może nawet swoistego kultu Łukaszowców i ich utraconego dzieła. Wzrastał otoczony obrazami dziadka i jego przyjaciół, w pamięci o prof. Tadeuszu Pruszkowskim zamordowanym przez Niemców w 1942 roku, wśród wspomnień ojca i stryja o kontaktach dziadka Antoniego z żyjącymi członkami grupy rozsianymi po świecie.

Stryj, Tadeusz Michalak był prezesem Towarzystwa Przyjaciół miasta Kazimierza Dolnego (powołanego, bagatela, w 1925 roku) i założył lokalne czasopismo „Brulion Kazimierski”. To tam, w pierwszym numerze, w 2001 roku ukazał się historyczny już dziś artykuł Roberta Wójcika „Historia Polski w siedmiu odsłonach”.

– To był pierwszy poważny tekst o Siedmiu Obrazach i o Łukaszowcach – podkreśla Adam Michalak, który także ma zasługi dla sprawy ich powrotu do Polski. Jako student historii, a potem dyplomowany historyk i z kolei student historii sztuki właczył się w rodzinne inicjatywy. – Na własne uszy słyszałem i taki argument z ust przedstawiciela władz , że nie ma jak sprowadzić Siedmiu Obrazów, bo nie ma w Polsce odpowiedniego miejsca, żeby je wyeksponować – opowiada.

Adam Michalak był słuchaczem organizowanych przez Fundację Jacka Maziarskiego (FIM) warsztatów i szkoleń dla młodych liderów nazywanych od miejsca działania Akademią Skolimowską. I tam któregoś razu postanowił opowiedzieć o swoim dziadku, o Łukaszowcach i o Siedmiu Obrazach, o urządzanych przez rodziców wystawach w rodzinnej galerii i w Muzeum Nadwiślańskim (1975, 1982, 1993, 2005). Także o podejmowanych próbach zainteresowania władz sprawą, o wsparciu, jakiego udzielał im polonijny działacz z USA Peter Obst, o staraniach dziennikarki Jolanty Kessler-Chojeckiej i nagradzanych reportażach lubelskiej dziennikarki radiowej Katarzyny Michalak, zresztą związanej też rodzinnie ze sprawą. I o książce mamy, Wandy Michalakowej, o cudach Kazimierza, w tym o Łukaszowcach i ich obrazach.

– Opowiedziałem o tym wszystkim i nagle poczułem, że pani dr Iza Galicka tak się przejęła sprawą, jakby chodziło o własną rodzinę albo jej własne obrazy. Wiedziałem, oczywiście, że to sławna odkrywczyni El Greca [na plebanii w Kosowie Lackim, podsiedleckiej wsi, w 1964 roku – przyp.red.] , ale nie od razu zrozumiałem, co to oznacza dla Łukaszowców i Siedmiu Obrazów.

Bo dr Izabela Galicka (1931-2019) była jak welsh-terrier na polowaniu na dziki: kiedy już złapie trop i choćby kawałek zwierza, nie puści. Od tamtej pory o Łukaszowcach zaczęło się mówić – dzięki FJM i jej prezeski Anny Żukowskiej-Maziarskiej powstała strona internetowa lukaszowcy1939.pl. – To w zasadzie największe i najpoważniejsze kompendium wiedzy o Łukaszowcach i ich obrazach! No i sprawą przejął się także sam profesor Piotr Gliński, i doprowadził do szczęśliwego finału – mówi Adam Michalak. W lipcu Ministerwto Kultury i Dziedzictwa Narodowego poinformowało, że obrazy wróciły do domu. Wcześniej, w maju, polska delegacja dziękowała Amerykanom. – To wydarzenie szczególne dla polskiego dziedzictwa. Przez wiele lat różne środowiska i instytucje zabiegały, aby historia obrazów i makat z Le Moyne College nie została zapomniana. Naszym wspólnym sukcesem jest to, że spotykamy się dzisiaj w Syracuse, w Le Moyne College, aby podpisać umowę o przekazaniu dzieł polskich artystów z powrotem do Polski – mówił wicepremier Piotr Gliński podczas uroczystości w Le Moyne College, gdzie 4 maja została podpisana umowa, na której mocy prace Łukaszowców trafiły do zbiorów Muzeum Historii Polski.

– Jako historyk sztuki bardzo się cieszę z powrotu tych dzieł do Polski – podkreślała w rozmowie z PAP Dorota Seweryn-Puchalska z Muzeum Nadwiślańskiego w Kazimierzu Dolnym. – Cieszę się też z tego, że dzięki temu wróci też pamięć o malarstwie Łukaszowców. Każdy z nich był wielką indywidualnością, i byli oni ważnym nurtem w okresie międzywojennym. Nie można o nich zapominać.

A Kazimierz niezmiennie czeka na gości, bo – jak pisał Tadeusz Pruszkowski w „Wiadomościach Literackich” z 1939 r. – „byłem zaskoczony wrażeniem podobieństwa nastroju Kazimierza do uroczych miasteczek włoskich. Nic a nic nie gorszy i bardzo swój. Piaszczysta, szeroka rzeka, górzyste brzegi porośnięte niesłychanie bujną, różnoraką roślinnością, zdumiewająco piękna i oryginalna stara architektura, romantyczne ruiny, w rozległym i szerokim często chmurnym pejzażu”.

„Kazimierz to najznakomitszy aktor filmowy! Mówię to bez żadnej przesady. Woda, skały, wąwozy, architektura… i wszystko za darmo.” Tym aktorem stał się Kazimierz nad Wisłą w filmie „Szczęśliwy wisielec, czyli Kalifornia w Polsce” nakręconym przez Pruszkowskiego aparatem typu Debris. Scenariusz napisał wraz z Feliksem Topolskim i Zygmuntem Jurkowskim. Film był nawet wyświetlany w kinie Splendid w Warszawie. Może teraz przyszła pora na inny film – o Pruszkowskim, Łukaszowcach i Siedmiu Obrazach, skoro wreszcie wróciły one do domu.

– Barbara Sułek-Kowalska

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy