W poniedziałek, 12 grudnia o godz. 21.00 w TVP 1 odbędzie się premierowe przedstawienie Teatru Telewizji „Konrad Wallenrod” Adama Mickiewicza.

Dramaty romantyczne nie były pisane z myślą o wystawieniach scenicznych, stąd otwarta budowa znacznej części z nich, wielość odmiennych miejsc akcji czy wpisana w nie baśniowość i niesamowitość zdarzeń. Widz za sprawą lektury miał się przenosić w niecodzienne i nieodkryte światy, które nie rozgrywały się na scenie, lecz w sferze naszej wyobraźni. A tam wszelkie reguły mogły zostać zachwiane – czerpiąca bowiem z bogactwa naszych marzeń sennych i jaźni twórczość nie zna granic. Słynny francuski pisarz i dramaturg Alfred de Musset zatytułował nawet prowokacyjnie zbiór swoich tekstów „Un spectacle dans un fauteuil”, co w dosłownym tłumaczeniu oznacza spektakl w fotelu. Inny francuski pisarz, dramaturg i czołowy twórca romantyzmu Wiktor Hugo w dramacie „Cromwell” postulował nową dramaturgię, w której miało nie być ściśle określonych wzorów ani zasad. Jej inspirację i punkt odniesienia stanowić miała natura.

A jednak mimo to niemal od samego początku teksty romantyczne były wystawiane na scenie, choć nierzadko budziły olbrzymie emocje. W roku 1830 w słynnej paryskiej Comédie Française stoczyła się walka – i to dosłownie – o kolejny dramat Wiktora Hugo „Hernani”. Pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami tego tekstu doszło nie tyko do polemik literackich, ale i do rzeczywistych starć. Po licznych atakach dramat został zdjęty z afisza. Choć kilka lat później przywrócono go na scenę, to za życia Hugo ta tragedia nie cieszyła się wielkim powodzeniem.

Historycy teatru odnotowują wielkie inscenizacje tekstów romantycznych wystawiane zwykle w blasku świec i w pięknych dekoracjach gotyckich budowli, które romantyzm szczególnie sobie upodobał.

Konfederaci mówią po francusku

Mitem jest to, że twórców polskiego romantyzmu teatr nie obchodził. Przeciwnie, żywo się nim interesowali i przebywając na emigracji, zarówno Adam Mickiewicz, jak i Juliusz Słowacki pisali sztuki z myślą o francuskiej scenie. Bardzo zależało im na ich wystawieniu, szczególnie w paryskim teatrze Porte-Saint-Martin.

To właśnie dlatego Mickiewicz napisał dramat „Konfederaci barscy” najpierw po francusku jako „Les Confédérés de Barr”. W tym czasie prowadził też ożywioną korespondencję z cenionym francuskim poetą romantycznym Alfredem de Vigny’m. Uznaniem cieszył się wtedy jego dramat „Chatterton”. Stąd pomysł, że może on pomóc Mickiewiczowi w wystawieniu jego dramatu. Z listów Mickiewicza znajdujących się w zbiorach Biblioteki Narodowej wynika, że de Vigny rzeczywiście umożliwił polskiemu poecie spotkanie z dyrektorem paryskiego teatru. Do wystawienia „Konfederatów” w rezultacie jednak nie doszło.

Mimo to Mickiewicz nie przestał nigdy myśleć o scenie. Teatr był stale obecny w jego myśli filozoficznej i społecznej. W paryskich wykładach, które prowadził w Collège de France, poeta wracał myślą do istotnej funkcji społecznej teatru, który miał pobudzać i zachęcać do działania.

Spośród twórców romantyzmu polskiego scenicznych wystawień wyjątkowo szybko doczekał się hrabia Aleksander Fredro. Premiery jego sztuk odbywały się zwykle krótko po powstaniu, w Teatrze Narodowym we Lwowie.

Realizacji scenicznych swoich dramatów w Polsce doczekali się także dwaj nasi narodowi wieszcze: Juliusz Słowacki i Adam Mickiewicz. Jeszcze przed 1835 rokiem aktor Seweryn Malinowski prezentował jako monodram epizod z IV części „Dziadów”. A już po śmierci wieszcza w 1855 roku jego tekst zaistniał na scenie muzycznej. Stanisław Moniuszko wykonał w Warszawie kantatę „Widma” według II części „Dziadów”.

Jednak pierwszego pełnego wystawienia „Dziadów” podjął się dopiero twórca następnej epoki – Stanisław Wyspiański. W 1901 roku wystawił „Dziady” w Teatrze Miejskim w Krakowie.

Muzykalność Mickiewicza

Teatr Telewizji od początku swojego istnienia wystawiał teksty romantyków polskich i obcych. Już w roku 1954 Aleksander Bardini wyreżyserował „Balladynę” Juliusza Słowackiego. Chętnie sięgano po Fredrę, ale też poszukiwano tekstów mniej znanych polskiemu odbiorcy takich jak choćby „Kaprys” Alfreda de Musseta wystawiony w 1956 roku przez Janusza Słotwińskiego czy przeniesiona z Teatru Współczesnego w Warszawie „Ifigenia w Taurydzie” Johanna Wolfganga Goethego w reżyserii Erwina Axera. W ramach Festiwalu Teatrów Dramatycznych transmitowano najciekawsze produkcje np. „Nie-Boską Komedię” Zygmunta Krasińskiego w reżyserii Konrada Swinarskiego wystawianą w Teatrze Starym w Krakowie.

Repertuar romantyczny był więc stale obecny w Teatrze Telewizji, a do historii przeszły inscenizacje w reżyserii Gustawa Holoubka czy Krzysztofa Nazara.
        ODWIEDŹ I POLUB NAS     Dobiegający końca rok 2022 ustanowiony został przez Sejm Rokiem Romantyzmu Polskiego. Mija bowiem 200 lat od pierwszego wydania „Ballad i romansów” Adama Mickiewicza – zbioru, który przez historyków literatury uznany został za manifest polskiego romantyzmu. Trudno się więc dziwić, że w tym roku powstało kilka adaptacji tego tekstu.

„Ballady i romanse” wystawił w Teatrze Wierszalin w Supraślu Piotr Tomaszuk. W swojej inscenizacji położył nacisk na muzyczność zawartych w zbiorze utworów. Muzyka wykonywana jest więc na żywo na takich instrumentach jak cymbały czy lira korbowa, a aktorzy wyśpiewują mickiewiczowskie ballady. Inscenizacja Tomaszuka jest nowatorska i oryginalna przynajmniej z dwóch powodów. Po pierwsze reżyser wykorzystał młodzieńcze fascynacje Mickiewicza, który – choć dziś mało się o tym pamięta – był człowiekiem muzykalnym: ponoć chętnie śpiewał i grał na gitarze. Po drugie, „Ballady i romanse” zazwyczaj odczytywane są serio, tymczasem muzyczność przedstawienia Tomaszuka nie tylko podkreśliła ludowy, rytmiczny charakter tekstów, ale też pozwoliła spojrzeć na nie z dystansem i humorem. Przedstawienie zostało zarejestrowane i zaprezentowane na antenie TVP Kultura (telewizyjną realizację możemy obejrzeć w serwisie VOD).

Tegoroczny sezon otworzył „Rewolwer” Aleksandra Fredry w reżyserii Wojciecha Adamczyka. Reżyser przenosząc akcję komedii – powstałej w roku 1861 – w lata 30. XX wieku, udowodnił, że jej przesłanie wciąż brzmi aktualnie. Aktualność i nowy kontekst zyskały także wystawienia „Kordiana” Słowackiego w reżyserii Zbigniewa Lesienia i „Konrada Wallenroda” w reżyserii Jerzego Machowskiego.

Zbigniew Lesień skupił się na historii „Kordiana”. Jako widzowie podążamy więc za myślami bohatera umierającego po salwie plutonu egzekucyjnego. A on wraca do zdarzeń, które doprowadziły go na plac Marsowy. Losy Kordiana poznajemy w sposób urywkowy, niechronologiczny, poprzez podróże, wizytę w Watykanie, miłosne wyznania, pobyt w klinice psychiatrycznej czy wreszcie udział w spisku zakończony nieudaną próbą zabicia cara. Jaki był sens walki – pytają twórcy spektaklu – skoro o losie Polski na następne stulecia zadecydowało jakieś tajne stowarzyszenie?

Przed nami, na antenie TVP1, premiera „Konrada Wallenroda” w reżyserii Jerzego Machowskiego. To reżyser, który szczególnie ceni romantyczne teksty, wiele z nich wyreżyserował w ostatnich latach w Teatrze Polskiego Radia. Powstały słuchowiska takie jak „Maria” Antoniego Malczewskiego, „Niedokończony poemat” Zygmunta Krasińskiego czy „Grażyna” Adama Mickiewicza. Tym razem tworzy adaptację telewizyjną, choć w dużej mierze opartą na umowności i wykorzystującą siłę wyobraźni widza. Spektakl przypomina nieco baśń, choć opowiada o sprawach ważnych i poważnych. Może dziś warto spojrzeć na niego w kontekście walki ze złem i wojny toczącej się na Ukrainie?

– Monika Kolet

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy

W poniedziałek, 12 grudnia o godz. 21.00 w TVP 1 odbędzie się premierowe przedstawienie Teatru Telewizji „Konrad Wallenrod” Adama Mickiewicza.