Występujący w „Hańbie domowej” Zbigniew Kubikowski, jeden z niezaangażowanych, opowiada, jak zaprosił Tadeusza Konwickiego na swoje seminarium ze studentami, gdzie ktoś zadał pisarzowi pytanie o tamte lata. Młodzież usłyszała, że: „To jest pornografia, szukanie niezdrowej sensacji. Tak było i koniec. (…) to są właśnie sprawy nasze, któreśmy mieli w swoim sumieniu...”. Czyli po latach nic rozumieć nie trzeba. Dodać można, że rozmowa na seminarium odbyła się w 1985 roku, kiedy to Konwicki od lat wydawał tylko w drugim obiegu i był chodzącym symbolem niezależności intelektualnej od komunistów. Łatwiej mu było mówić ciekawskim: „wara”, a niewielu stalinistów miało podobną drogę.

Stefan Kisielewski, nie mający nic wspólnego ze stalinizmem, w swoim „Dzienniku” przytacza scenę, kiedy to idąc na pierwszy „odwilżowy” zjazd ZLP spotkał przed wejściem do budynku Adama Ważyka, który mu się ukłonił. „Jakoś nie zauważał mnie pan przez te wszystkie lata” – skomentował gest Kisiel. „A, bo ja byłem w domu wariatów” – odpowiedział Ważyk. Adam Ważyk był wyjątkowo gorliwy w tworzeniu „zrębów i podwalin” nowego ustroju. Zapamiętano go z redakcji i zebrań w mundurze i z rewolwerem u pasa. Pierwszy też gromko nakazał odwrót w swoim słynnym „Poemacie dla dorosłych”.

Czyli obłęd. Kolejny nie mający nic wspólnego ze stalinizmem Jan Józef Lipski powiedział Trznadlowi w „Hańbie domowej”: „Odbierałem to jako amok, czyli zbiorową chorobę psychiczną. Jakby jakiś wirus zaczął się rozszerzać. Postawa fideistyczna, która głęboko ogarniała środowisko i poszczególnych ludzi”.

Co do fideizmu i innych wzlotów ducha, to Maria Dąbrowska w swoich „Dziennikach powojennych” opisała zjazd zjednoczeniowy PPR z PPS, kiedy powstała PZPR. Przed pisarką, gościem zjazdu, siedzieli koledzy: „Zachowywali się manifestacyjnie aż do histerii. Dobrowolski (Stanisław Ryszard) inicjował okrzyki na cześć Stalina i Rosji, pierwszy wstawał, klaskał, ostatni siadał, zdawało się, że tylko patrzeć, a też się zleje z ogromnego wzruszenia. Tuwim (…) również krzyczał i klaskał, i wstawał, a prócz tego co chwila rzucał w prawo i lewo zaciśniętą pięść”.

Na specjalnym zebraniu Związku Literatów Polskich zwołanym z okazji śmierci Stalina Julian Tuwim zalewał się łzami.

„Wiadomościami Literackimi” zastępowano Pismo Święte

Na innym zebraniu ZLP, na którym odczytano tajny wtedy referat Nikity Chruszczowa z XX Zjazdu KPZR, mówiący o zbrodniach Stalina, Natalia Rolleczek cała w pąsach wybiegła z sali z okrzykiem; „Oszukali nas!”.

Wierzono, bo chciano w coś wierzyć, bo więzy z religią rozluźniły się jeszcze przed wojną. Kościół to przecież instytucja umacniająca niesprawiedliwy, zły ustrój, a większość inteligencji twórczej lewicowała przed czasami komunizmu, „Wiadomościami Literackimi” zastępując Pismo Święte. Łatwiej było w tak przygotowanych ludziach wzbudzić poczucie winy i nim operować.

Inny z niekomunistycznych rozmówców Jacka Trznadla, Jan Józef Szczepański mówi o wciąganiu w utożsamienie z nową władzą: „Ja na pewno, tak samo jak większość tak zwanych inteligentów, wchodziłem w ten okres z jakimś kompleksem win narzuconych, że należę do formacji, która była uprzywilejowana, a tutaj dzieje się coś, co jest często przerażające, niedoskonałe, odpychające, ale że w sumie dokonuje się akt sprawiedliwości społecznej. Ja myślę, że to było bardzo powszechne odczucie”.

Pora z psychiatrii, psychologii, fideizmu i kompleksów zbiorowych zejść na ziemię. Nie można nie uwzględnić starego jak świat oportunizmu. Właśnie tak Antoniego Słonimskiego podsumował na emigracji Marian Hemar w wierszu „Do poety reżymu”:

Przechrzta co tydzień, na wyścigi,
Co z wszystkich sobie wziął religii
Jedną religię: Oportunizm.
Dziś się obrzezał na komunizm.

Gdy Czesław Miłosz – nie tylko poeta, ale i dyplomata PRL – w 1951 roku poprosił o azyl polityczny na Zachodzie, Antoni Słonimski zaatakował go w „Trybunie Ludu”:

Godzisz w budowę fabryk, uniwersytetów i szpitali, wrogiem jesteś robotników, inteligentów i chłopów. (...) Cieszy cię każde zło, bo to twój żer, bo płatny jesteś, aby je odszukiwać i rozgłaszać. Wrogiem jesteś naszej teraźniejszości, ale co cię przeraża najbardziej, to nasza przyszłość. Wiesz, że wykonanie planu sześcioletniego uczyni z Polski wielki i silny kraj socjalistyczny. Chcesz wojny. Na trupach nowych milionów dzieci, kobiet i mężczyzn opierasz swoje nadzieje. (...) Sprzymierzeńcami twoimi są przywrócone do życia upiory hitlerowskie.

Chociaż nie wierszem, brzmi tak samo jak cytaty z Wisławy Szymborskiej przywołane na wstępie. To się chyba nazywa duch czasu.

Oprócz kompleksów wobec ludu – czegoś, co zapowiadało dzisiejszy wokeizm na Zachodzie, ukąszenia heglowskiego, czyli przeświadczenia o historycznej konieczności i czerwonego fideizmu były mieszkania, domy pracy twórczej, talony na samochody, paszporty, stypendia. Był jeszcze – a może przede wszystkim – strach. W najczarniejszych czasach o to, że pod byle pretekstem można podzielić los „zdrajców i wyrzutków”. Później, ale także i wtedy, że nie będzie nakładów, mieszkań, stypendiów itd.

Luksusy, w jakich władza trzymała krakowskich literatów, były z dzisiejszego punktu widzenia co najmniej wątpliwe. Literatura była skoszarowana w jednej kamienicy przy ulicy Krupniczej, w mieszkaniach dzielonych po koleżeńsku ze wspólnymi łazienkami, ale czasy były mniej wymagające i można było stracić, co dali.

ODWIEDŹ I POLUB NAS
Rezolucję potępiającą podsądnych z procesu kurii krakowskiej i drukowaną w „Życiu Literackim” podpisały 53 osoby. W tym gronie partyjni i bezpartyjni, z debiutem przed wojną i po, a co najważniejsze, także ci, którzy przeżyli wojnę w ZSRR – ci musieli wiedzieć wszystko. Ostatnia kategoria to nie naiwni, ale może najbardziej przestraszeni.

Gdy się czyta tę listę dzisiaj, niektóre nazwiska nie dziwią, choćby Władysław Machejek, ale przedwojennego komunisty Tadeusza Hołuja na liście nie ma, czyli Armia Ludowa to żaden klucz. Jest Ludwik Flaszen, późniejszy zastępca samego proroka nowego teatru Jerzego Grotowskiego. Jest także Anna Świrszczyńska, Jalu Kurek, Tadeusz Śliwiak, Tadeusz Nowak i Julian Przyboś – poeci. Adam Włodek, Kornel Filipowicz i noblistka wśród poetów Wisława Szymborska.

Oprócz poetów – poloniści: Włodzimierz Maciąg, Henryk Markiewicz i Jan Błoński. Leszek Herdegen zanim został aktorem, zdążył być literatem i zdążył na tę listę. Stefana Otfinowskiego nie uodporniły na marksizm posiady z Witoldem Gombrowiczem przy kawiarnianym stoliku w przedwojennej Warszawie. Jest tłumacz Szekspira i Joyce’a Maciej Słomczyński i – kto by pomyślał – Sławomir Mrożek.

Nie ma Stanisława Lema, którego nie posłano na Montelupich, czyli można było się wstrzymać od zbyt gorliwej aktywności. Złośliwością byłoby zgadywanie, kto jeszcze by się znalazł na liście podpisów, gdyby los i własne starania nie uchroniły go od Krakowa przed 1953 rokiem… Przychodzi do głowy co najmniej drugie tyle nazwisk.

Złośliwości na bok, zrozumieć ten czas i ludzi trudno, a może i nie trzeba. Kto z szanujących się czytelników chciałby zajmować się pornografią?

– Krzysztof Zwoliński

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy