To trwało zaledwie ułamki sekund: żelazny łom, a właściwie może bardziej „tłuczek” czy ubijak, który zwykle służył ubijaniu piachu i gliny czopujących odwiert strzelniczy omsknął się, skrzesał iskrę i osunął się w głąb otworu. Piachu w nim jeszcze nie było, był za to proch, który eksplodował. W zasadzie wszystko zadziałało całkiem jak w prymitywnej armacie: „lufą” był odwiert w skale, „pociskiem” – łom, proch wybuchł jak zwykle. Tyle, że o niespełna metr of wylotu „lufy”, tuż obok nawierconej skały stał 25-letni Phineas Gage – krzepki młodzieniec z New Hampshire, potrafiący obchodzić się z ładunkami wybuchowymi i dlatego zatrudniony przy budowie lokalnej linii kolejowej, biegnącej przez pagórki stanu Vermont.

Metrowej długości żelazny pręt o średnicy 3 cm (to z grubsza tyle, co złożone razem palce jednej dłoni) trafił go w policzek, skruszył kość policzkową i przeszył na wylot lewy płat czołowy mózgu, wybijając nieregularny otwór w kości czołowej i szybując stromo w górę jak oszczep wystrzelony z moździerza wykreślił parabolę, po czym wbił się w ziemię o 30 metrów dalej. Ówcześni kronikarze nie rezygnowali z poetyckiej frazy „zbroczony posoką”, choć nie omieszkali dodać, że można było na nim dostrzec również okruchy kości i strzępy ciała. Jak przypuszczano (potwierdziła to pośmiertna autopsja) ciśnienie śródczaszkowa pod wpływem wbitego w mózg tłoka wzrosło tak, że czaszka trzasnęła wzdłuż szwów, jakie łączą jej kości po zakończeniu niemowlęctwa; dopiero po chwili jej części wróciły na swoje miejsce za sprawą okrywającego ją „czepka” ze skóry i mięśni.

Na wylot!

Koszmarny wypadek. Koszmarny widok. Niesłychany zbieg okoliczności, w sam raz na balladę, wzmiankę w baltimorskiej czy nowojorskiej gazecie i okazję do szybkiego zarobku dla miejscowego przedsiębiorcy pogrzebowego.

Nikt nie był przygotowany na to, że Phineas, brocząc krwią z policzka i wierzchołka głowy, po chwili podniesie się z ziemi, na którą runął i wsiądzie do powozu prosząc o podwiezienie go do miejscowego lekarza, Johna Harlowa. Ten najpierw uznał, że doszło do jakiegoś nieporozumienia i Gage jest po prostu ranny w policzek i w czubek głowy. Przekonawszy się, że przez otwór, jaki powstał w głowie pirotechnika, jest w stanie przeprowadzić sondę, najpierw zadbał o jak najszybsze zawiadomienie jego rodziny, następnie zaś wziął się za opatrywanie rany.

W tym miejscu po raz pierwszy przychodzi mi zawiesić proste relacjonowanie wydarzeń – opisanych zresztą w kilku reportażach, w wyczerpującej nocie Wikipedii i każdym szanującym się podręczniku historii neurologii – by zastanowić się nad odmianami retoryki w XIX wieku i tym, jak nieoczekiwane kształty przyjmował język. Skłonni jesteśmy wyobrażać sobie te czasy – wypadek miał miejsce we wrześniu 1848 roku, w Starym Świecie dogasała Wiosna Ludów, od 11 lat zasiadała już na tronie królowa Wiktoria – jako epokę daleko posuniętej wstydliwości, według dzisiejszych standardów absurdalnej wstydliwości: kobiecej łydki nie sposób było nie tylko pokazać w towarzystwie, ale nawet o niej mówić, atlasy anatomiczne trzymano pod kluczem, dobrych obyczajów strzegły woalki, kłódki i przyzwoitki.

To prawda, o ciele zazwyczaj pisywano oględnie, „Boston Post”, który jako pierwszy doniósł o wypadku Gage’a, pisał o „godnym ubolewania wydarzeniu”. Z drugiej strony, lekarze pragnęli rozgłosu, a przede wszystkim znacznie cieńsza niż dzisiaj była zasłona żargonu zawodowego, który nie pozwala obserwatorom dostrzec zbyt wielu szczegółów pracy ambulatoryjnej. Wynika to głównie z profesjonalizacji i specjalizacji profesji lekarskiej.

Tłumacz na SOR

Współcześnie nawet prosty wypis z SOR, na który ktoś trafił po nieopatrznym obchodzeniu się z piłą czy wiertarką, wymaga najczęściej pomocy tłumacza w osobie znajomego lekarza; co dopiero wspomnieć o wynikach poważniejszych badań. Opisy postępowania medycznego z epoki, w której z zaawansowanych narzędzi chirurgicznych znano trepan i skalpel, rany szyto zwykłymi, tyle, że nawoskowanymi nićmi a przyżegano je żelazem lub sodą kaustyczną, znacznie bardziej przemawiają do naszej wyobraźni. Czasem zbyt mocno: odnotowawszy, że dr Harlow wyjął z rany – palcami i szczypczykami – co większe okruchy kości oraz „kilka łyżeczek mózgu” pozostawmy resztę archiwom.

Szczególnie może opisy postępowania w kolejnych dniach i tygodniach. O ile bowiem feralnego 13 września Harlow po prostu zaopatrzył, jak mógł, ranę, całkiem zresztą profesjonalnie – sączki dla odprowadzania płynów, gaza i bandaż, zalecenie, by chory siedział z głową wysoko uniesioną i dużo pił dla uzupełnienia ubytków krwi – kolejne tygodnie wymagały od niego dużo bardziej stanowczych działań.

Phineas Gage przez kilka pierwszych dni był przytomny i świadomy, następnie jednak stan jego wyraźnie się pogorszył: utrata przytomności, brak poczytalności, konwulsje. Wywiązał się, co wydaje się oczywiste, stan zapalny, zaś próby jego zaleczenia – sondowanie rany, usuwanie ropy i zmartwiałej tkanki przez dodatkowe nacięcia – wymagały od Harlowa działań zbyt drastycznych, by relacjonować je tu szczegółowo.

W dwa i pół miesiąca po wypadku, pod koniec listopada 1848 roku, stan Gage’a w pełni się ustabilizował: z widoczną blizną na policzku i na czubku głowy, z wyczuwalnym pod palcami ubytkiem kości czołowej (zarośniętym jednak oponami mózgowymi, mięśniami i skórą) i z opadającą powieką, był jednak nie tylko (jak odnotował „Boston Globe”) „nadal przystojny”, lecz przede wszystkim – w pełni sprawny fizycznie, poczytalny i samodzielny w takim stopniu, że przeniósł się na farmę rodziców, gdzie zajął się prostymi czynnościami gospodarskimi, z czasem zaś orką, karczowaniem nieużytków i zaganianiem konno stad bydła.

To, czym zajmował się zawodowo przez kolejnych tuzin lat jest łatwiej odtworzyć niż to, co działo się z jego ciałem, mózgiem, świadomością i osobowością. Tu znów musimy westchnąć nad zasłoną XIX-wiecznej retoryki, która luki w faktografii chętnie uzupełnia „romantycyzowaniem” wydarzeń, ich udziwnianiem lub wręcz nadawaniem im podmuchu niesamowitości, zupełnie, jakby historię życia pirotechnika opisywał nam Edgar Allan Poe. Zmarły zresztą, przypomnijmy, w nigdy niewyjaśnionych okolicznościach w rok po wypadku Gage’a w październiku 1849 w niedalekim Baltimore.

Utalentowany woźnica

Bieg dalszego życia Gage’a da się na upartego streścić w jednym akapicie: w 1849 został na kilka tygodni zaproszony (jako „osobliwość”) do Bostonu przez Henry’ego Bigelowa, profesora chirurgii na Harwardzie; po serii badań i „okazań publicznych” w gronie naukowców Gage występował w stanach wschodniego wybrzeża jako żywa osobliwość, ani na chwilę nie rozstając się z żelaznym prętem, który był przyczyną zranienia, a którego używał na poły jako amuletu, na poły jako laski.

W 1852 podjął pracę jako woźnica dyliżansu dalekobieżnego w Chile, gdzie przez kolejnych siedem lat świetnie dawał sobie radę powożąc szóstką (!) koni po wysokogórskich szlakach, zarządzając niewielką firmą przewozową, nieomylnie rozpoznając groźne sytuacje pogodowe i polityczne (wojny, rewolty, zbójcy), ucząc się hiszpańskiego, odkładając sporo gotówki i flirtując.

W 1859 przeniósł się do Kalifornii i podjął pracę na farmie, chcąc być bliżej mieszkających tam w tym czasie matki i siostry. Dopiero w lutym 1860, w 12 lat po wypadku, jego zdrowie nagle i nieoczekiwanie się pogorszyło: zaczął doświadczać tego, co ówcześni opisali jako „napady epilepsji” i po jednym z nich, 20 maja 1860 roku, zmarł.

Tyle kronika. Historycy badający dzieje Gage’a są ją w stanie uzupełnić o kilka relacji z Chile, nazwiska zatrudniających go farmerów, ba, nazwę dyliżansu, ale zagadka nie jest przez to bliższa rozwiązania. Jakim cudem Gage przeżył wypadek – i co się z nim później działo? ODWIEDŹ I POLUB NAS Podstawowym ograniczeniem jest zawodność ówczesnych metod badawczych i terminologii. Poza oględzinami w Bostonie nikt nie śledził stanu zdrowia pirotechnika: nie zapraszał go na badania okresowe, nie mierzył ciśnienia, nie polecił zdawać sprawozdania: na dobrą sprawę „znikł z radaru” po wyjeździe do Chile, zaś najbardziej zaangażowany w badanie jego przypadku dr Harlow dowiedział się, trochę przypadkowo, o jego śmierci i odtwarzał losy byłego pacjenta na podstawie relacji rodziny. Jakie zresztą badania można było przeprowadzić, prócz oględzin blizn, ewentualnie badania słuchu i wzroku? Ani o prześwietleniu rentgenowskim, ani o rezonansie magnetycznym nikomu się jeszcze nie śniło, a ówczesne określenia „konwulsje” i „epilepsja” dałoby się dziś rozpisać na setkę różnych objawów.

Dotkliwy brak kronikarza

To jednak nie wszystko: myśląc o losach Gage’a po raz drugi wpadamy w pułapkę, jaką stworzyła retoryka i terminologia – i na dobrą sprawę nie mamy szans się z niej wydostać. Nieliczne „obrazki z życia pacjenta”, wyrywkowe, nie tylko opisują jego zachowania na różnych etapach rekonwalescencji (w godzinę, dzień, dwa tygodnie, pół roku i pięć lat po wypadku), lecz są często ukształtowane przez wyobrażenie narratora o tym, co dzieje się z cudem ozdrowiałym człowiekiem, któremu pręt prześwidrował mózg na wylot – lub co powinno się z nim dziać.

Mamy więc świadectwa o Gage’u trzymającym się po wypadku mężnie i dowcipkującym „doktorze, jest tu robótka dla pana” (Doctor, here is business enough for you). Możliwe. Mamy świadectwa o jego niezborności i halucynacjach w 48 godzin po wypadku, gdy rozwinął się stan zapalny (oczywiste), o jego otępieniu, siedzeniu ze wzrokiem utkwionym w jeden punkt w miesiąc później (całkiem możliwe). O Gage’u, który „nie był sobą”, jak zaświadczali byli koledzy z pracy (możliwe). O „bestii, wykazującej zezwierzęcenie i niezdolność opanowania swych najbardziej wstydliwych odruchów” (możliwe, choć czy nie przerysowane?). O woźnicy i przedsiębiorcy, zdumiewającym świadków swym refleksem, życzliwością i obyciem (jw.). O jego skardze, podczas jedynych systematycznych badań przeprowadzonych w Bostonie, na „nieokreślone, dokuczliwe odczucie, którego nie potrafi bliżej określić” (bardzo możliwe; ale co to było? Swędzenie? Dzwonienie w uchu? „Słyszenie” barw czy cyfr? Halucynacje?). I tyle.

Gage’a wzięli na sztandary przedstawiciele różnych szkół badawczych, dziś jednakowo dla nas „nienaukowych”: frenolodzy, przekonani, że kształt czaszki determinuje osobowość i talenty jej posiadacza (a zatem i dziura w niej musi tę osobowość zmieniać), „naturaliści”, prostodusznie twierdzący, że wszystko, co istotne w mózgu, kryje się z tyłu, więc uszkodzenia z przodu nie mają większego znaczenia; „immanentyści”, przekonani, że osobowość i dusza rozproszone są po różnych zakątkach, od głowy do serca…

Nie zgadzamy się z nimi, oczywiście (chociaż rzeczywiście, urazy móżdżku są znacznie bardziej śmiertelne, bo wystarczy porażenie ośrodka oddechowego czy nerwów kierujących pracą serca, i po pacjencie), ale fakt, że Gage przeżył, nie przestaje być niepojęty.

Jak do tego doszło, nie wiem

Mniejsza już o szok i ból, o upływ krwi, o przerwanie bariery krew-mózg, o utratę płynu rdzeniowego. Mniejsza o zakażenie – nie zakażenia skóry czy rany, jakie zdarza się każdemu (i czasem nie obejdzie się bez antybiotyku, a zwykle otrzymuje się i szczepionkę przeciwtężcową), lecz zakażenie rozwijające się w głębi czaszki, przez którą przeleciał pręt, garść żwiru, a następnie nurkowały w niej palce i niewyparzone nożyczki dr. Harlowa. Same zniszczenia, do jakich doszło w tkance mózgowej, nie dawały mu szans na przeżycie. Zmiażdżone ośrodki w lewym płacie czołowym to jedno; przerwane włókna mózgowe w większej części czaszki to drugie. W roku 2012 zespół neurologów z UCLA pod kierownictwem Johna Darrella Van Horna przeprowadził rozbudowaną symulację komputerową na podstawie zachowanej czaszki Gage’a. Wniosek był jednoznaczny: pacjent z takimi zniszczeniami w obrębie mózgu nie miał prawa żyć i funkcjonować.

Ale żył.

Przypadek Gage’a jest niewytłumaczalny medycznie, ale i znaczący kulturowo. Zdarzył się on w tej samej epoce, co odnalezienie Kaspara Hausera, co (również niewytłumaczalny) przypadek Aleksisa Martina, kanadyjskiego trapera postrzelonego w brzuch, który również niewytłumaczalnie przeżył, z przetoką łączącą jego jelita ze światem zewnętrznym, co z kolei przyspieszyło rozwój badań nad fizjologią układu pokarmowego. W tym samym czasie badano magnetyzm i hipnozę, pojawiały się kolejne media spirytystyczne sączące ektoplazmę, cudowne uzdrowienia, bezgłowi jeźdźcy i fascynacja wywoływaniem duchów. Działo się trochę wedle znanej diagnozy Chestertona („kiedy ludzie przestają wierzyć w Boga, to uwierzą w cokolwiek”), a trochę wedle satyrycznego ujęcia dziejów w „Wahadle Foucault” Umberto Eco: wiara w cudowność, wyśmiana i wyrzucona z oficjalnego dyskursu „wieku pary i elektryczności”, wracała tylnymi drzwiami.

Ale też można spojrzeć na historię biednego Phineasa Gage’a jako na powód do optymizmu. Fakt, że można przeżyć i wrócić do równowagi po prześwidrowaniu głowy przez zakurzony żelazny pręt daje nadzieję nie tylko ofiarom koszmarnych kolizji drogowych czy pacjentom dotkniętym ciężkim zakażeniem – lecz i wszystkim konsumentom mediów. Szczególnie może w okresie kampanii wyborczej.

– Wojciech Stanisławski

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy