Tak podpisywał teksty dla „Gazety Warszawskiej”, do której anonimowo zaczął nadsyłać korespondencje z Bałkanów po wojnie krymskiej. „tti” zmieniło się w „T.T.J.”, to zaś rozrosło się w pseudonim, który przesłonił w pamięci zbiorowej nazwisko rodowe.

Tymczasem ród Miłkowskich znany był i ceniony na Podolu, a tradycje spiskowe były w nim piastowane od czasów dziadka-konfederaty i ojca – oficera napoleońskiego. Zygmunt pierwszy spisek zawiązuje w gimnazjum w Niemirowie jako czternastolatek, ale potem zaczyna myśleć rozsądnie, studiuje algebrę w Odessie i w Kijowie. Cóż, kiedy przychodzi Wiosna Ludów i krzywą paraboli przychodzi zamienić na krzywą szabli.

Przekrada się na Węgry. Oblężenie Aradu, szturm na Timisoarę (wówczas – Temesvar). Na dobrą sprawę mógłby być Miłkowski w tej piątce, która szła z młodym Ignacym Rzeckim i Augustem Katzem, zmieniwszy szamerunki na kapoty.

O legalnym powrocie nie ma mowy. Klepie biedę w Londynie, komponując desenie w warsztacie produkującym tapety (na coś się jednak przydały te krzywe!). Tymczasem Towarzystwo Demokratyczne Polskie potrzebuje emisariuszy z inicjatywą, więc przez Marsylię, Stambuł i Jassy trafia na Ukrainę, gdzie zawiązuje kolejny spisek: większość trafia w kajdany, jeden z braci TTJ – pod mur, na rozstrzelanie.

Na Krymem zbierają się chmury: Miłkowski krąży między Mołdawią a Stambułem, tu widzą go, jak sypie szańce w Szumli, tu – jak szpieguje w Serbii, w Rumunii próbuje parać się przedstawicielstwem handlowym, ale korespondencje znacznie lepiej mu wychodzą.

Żeni się z Polką, osiada w Mołdawii: Podole, gdzie mieszkają rodzice, ma za kordonem, ale do perfekcji opanuje sztukę przechodzenia go jawnie, nocą, zmyliwszy psy, i w przebraniu: prawdopodobnie przekradł się przez najwięcej granic spośród wszystkich polskich spiskowców, wyprzedzając w rankingu i Piłsudskiego, i „taterników”.

Przyda mu się ta umiejętność, gdy Komitet Centralny Narodowy mianuje go jesienią naczelnikiem sił zbrojnych na Podolu. Pod nadzorem Moskali niewiele można zdziałać, ale Miłkowski ma już praktykę w organizowaniu sił zbrojnych na Bałkanach.

Tworzy polską „partię” w tureckiej jeszcze wówczas Bułgarii i dalejże szarżować na Moskwę via Rumunia! Rozbiwszy pięciokrotnie liczniejsze siły, kapituluje przed głównym trzonem armii rumuńskiej i, znów jako emisariusz, przez Lwów i Stambuł trafia do Belgradu, jako emisariusz upadającego już Rządu Narodowego. Gdzie go nie było…! W Liège pilnuje składu broni, pozostałej po powstańczych trudach, w Stambule doradza ministrom, w Szwajcarii zakłada Zjednoczenie Towarzystw Młodzieży Polskiej. Ale jedna myśl nie daje mu spokoju: potrzeba powołania Skarbu Narodowego. W stulecie pierwszego rozbioru (1872) rzuca myśl „postu narodowego”: raz w tygodniu odmawiając sobie frykasów, finansujemy przyszłe armaty!

Sam żywił się głównie inkaustem i chlebem, na poście uzbierał niewiele. Ale, opublikowawszy broszurę „Rzecz o obronie czynnej i Skarbie Narodowym” (1887), ruszy z nią w objazd po świecie: zgromadził 300 tysięcy franków, w Stanach Zjednoczonych przyjął go prezydent William McKinley.

Broszurę „Rzecz o obronie czynnej i Skarbie Narodowym” przeczytał młody Józef Piłsudski tuż po powrocie do Wilna z zesłania na Syberię. Teodor Tomasz Jeż zmarł w roku 1915, ale zdążył przed wybuchem wojny przesłać krakowskim oddziałom Strzelca swoje „błogosławieństwo wojskowe”. Ciągłość między dwoma generacjami rebeliantów została zachowana.

– Wojciech Stanisławski

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy