Choć dopiero od niedawna można się uczyć o nim w szkole, to w ciągu 65 lat, jakie minęły od jego śmierci, pozostaje najczęściej cytowanym polskim uczonym na świecie. I najbardziej polskim, bo mógł gdzie indziej, a wolał tu – na dobre i na złe. I najbardziej uczonym, bo to, co wymyślił 100 lat temu wciąż trwa, rozwija się i ogarnia wszystkie dziedziny życia.

Dotykam ekranu komputera czy telefonu, by zobaczyć, jaka będzie pogoda, „cóż tam panie w polityce?” oraz co odkryto nowego. A każdy kolejny ciąg zer i jedynek, otwartych i zamkniętych mikroskopijnych „krzemowych bramek” procesora w moim laptopie wyśpiewuje pochwały temu synowi trumniarza z Kcyni, Janowi Czochralskiemu.

Matura w strzępach

Przyjść na świat w 1885 roku jako przedostatnie z dziesięciorga dzieci prostego, polskiego stolarza w niedużym miasteczku zaboru pruskiego, z jedyną szkołą „wyższą” na tyle, by kształcić nauczycieli abecadła i rachunków to nie jest wymarzony początek wielkiej kariery naukowej. Być wśród uczniów najsłabszych – bo prostak, bo Polak, bo po niemiecku mówi z akcentem i wygląda na takiego, co mocny raczej w pięści, niż w głowie – to dramat. A zakończenie szkoły awanturą z profesorem, podczas której świadectwo szkolne zamienia się w strzępy papieru i padają słowa o niesprawiedliwych ocenach to już zupełna katastrofa.

Bez tego świadectwa i dobrego listu polecającego żadnej pracy w szkolnictwie nie będzie. Jednak opuszczając rodzinny dom i idąc w świat, Jan przyrzeka ojcu, że nie wróci, dopóki nie zdobędzie sławy i majątku. Słowa dotrzymał.

Dzięki terminowaniu w krotoszyńskiej aptece, wreszcie w 1904 roku może się udać do niemieckiej stolicy. Nowy, wspaniały świat, który trzeba poznać i zdobyć! I chemia, którą uwielbia z pasją. Pracuje w aptece dra Herbranda, następnie dla firmy AEG (Allgemeine Elektricitäts-Gesellschaft), niemieckiego monopolisty branży elektrotechnicznej. Zacznie jako pomocnik farmaceuty, by skończyć jako kierownik (starszy inżynier) działu badań stali i żelaza. Osiąga niesamowitą, dogłębną znajomość metalurgii i chemii leków.

Uczy się – jako wolny słuchacz – chemii na politechnice w Charlottenburgu pod Berlinem. I – co w owej epoce oczywiste – uczęszcza na wydział sztuki Uniwersytetu Berlińskiego. Trzeba nie tylko zostać kimś (chociażby inżynierem), trzeba jeszcze brzmieć, zachowywać się i prowadzić konwersację jak ktoś.


Podczas wykładów poznaje miłość swojego życia, późniejszą żonę Margueritę Haase. Urocza i utalentowana muzycznie Holenderka poślubi Czochralskiego w 1910 roku. Nic dziwnego, że rodzina panny młodej przystaje na oświadczyny, był to bowiem moment, gdy Czochralski awansuje na kierownika w AEG, a jednocześnie uzyskuje dyplom inżyniera na politechnice w Charlottenburgu. Tak przynajmniej twierdzi część źródeł.

No właśnie… pozostaje bowiem pytanie, czy z tą podartą na strzępy 9 lat wcześniej maturą w ogóle mógł tam zostać oficjalnie przyjęty, a w konsekwencji zakończyć studia dyplomem.

Kropla na końcu stalówki

Jakkolwiek było z tym wykształceniem na papierze, już w latach 1911-14 Czochralski prowadzi intensywne prace naukowo-badawcze pod kierunkiem Wicharda von Moellendorffa. Wspólnie publikują pierwszą i kolejne prace poświęcone krystalografii metali i jej związkom z raczkującą coraz raźniej elektroniką.

Nie zostaje się geniuszem – ani teraz, ani tym bardziej wtedy – bo zdołało się opublikować wyniki badań. Geniusz, niezależnie od dziedziny, w której Bóg go nim szczególnie dotknął to ktoś, kto widzi pełniej i potrafi się zatrzymać nad tym, co widzi, a obok czego inni przechodzą bez sekundy zdziwienia.

Wielu ludziom jabłko spadło z drzewa na głowę, ale Newton był tylko jeden. Wielu, zwłaszcza naukowców w wieku XIX, nosiło kawałki metalu w kieszeniach, ale tylko małżonka Becquerela zapytała go, jakim cudem jakiś metal może bez przecięcia dziury w materiale spodni poranić skórę na udzie. Cud nazywał się promieniowanie radioaktywne. Wielu ludzi wsadziło stalówkę pióra w dowolne cokolwiek, być może w tygielek z rozgrzanym metalem. Ale tylko Czochralski, wyjąwszy ją z gorącej cyny, spojrzał na nią z ciekawością. I zobaczył to, czego nie widzieli inni. Metaliczny cynowy wąs zwisający ze stalówki.

Im wolniej wyciągał kolejne stalówki z cyny (no przecież jasne, że zaczął się tym bawić), tym wąs był grubszy i dłuższy. Ale… niezależnie od kształtu i wielkości po dokładniejszej analizie, okazywał się pojedynczym kryształem cyny.

W 1916 roku opublikował to, co dostrzegł na końcu stalówki, a co doprowadziło go do odkrycia metody pomiaru szybkości krystalizacji metali. Metodę wielokrotnie ulepszał i dopracowywał. Bez niej nie zaistniałby dzisiaj ani jeden monokryształ krzemu, czyli ani jeden z miliardów pracujących na naszej planecie tranzystorów, a później procesorów. Metoda ta uzyskała swą powszechnie stosowaną na całym ziemskim globie nazwę od tego arcytrudnego do wymówienia przez innych polskiego nazwiska swojego odkrywcy.

Pierwszy milion i zaproszenie od Mościckiego

W 1917 roku rodzina osiada we Frankfurcie nad Menem, gdzie Czochralski zostaje szefem laboratorium metaloznawczego Metallbank und Metallurgische Gesellschaft AG. Szuka lepszego stopu do łożysk w pociągach.

Niemcy prowadzą wojnę, a nęka ich brak cyny, gdyż są objęte embargiem na jej import wprowadzonym przez państwa ententy. Pociągi muszą jeździć i dostarczać żołnierza oraz sprzęt na front, a tu takie maleńkie łożysko się zaciera i pociąg stoi.

Bezcynowy stop łożyskowy, zwany w Polsce metalem B, zostanie ostatecznie przez Czochralskiego opatentowany dopiero po wojnie, w roku 1924. Zrewolucjonizuje kolejnictwo. Pociągi będą jeździć szybciej i bardziej niezawodnie. Patent kupią liczne państwa i koleje (korzystano z niego do lat 60. XX wieku), a Czochralski zostaje milionerem.

W 1925 wybierają go na przewodniczącego Niemieckiego Towarzystwa Metaloznawczego i członka honorowego Międzynarodowego Związku Badań Materiałoznawczych w Londynie. Wtedy też Henry Ford (ten od samochodów dowolnego koloru, byle były czarne) proponuje mu stanowisko dyrektora laboratorium swojej nowej firmy produkcji duraluminium w Detroit. Czochralski odmawia. Bo nieco wcześniej otrzymał zaproszenie do powrotu do Polski od innego utalentowanego chemika, prezydenta Ignacego Mościckiego.

Proces o dobre imię

Do kraju wraca w roku 1928. Niemal natychmiast otrzymuje doktorat honoris causa Politechniki Warszawskiej i w oparciu o ten tytuł zostaje szefem stworzonej specjalnie dla niego Katedry Metalurgii i Materiałoznawstwa. Pracuje głównie dla wojska, ma więc (sam będąc jak na warunki panujące w polskiej nauce krezusem) właściwie nieograniczone środki na badania.

Zawiść jest cieniem sławy, jak mawiali starożytni. Nie mylili się. Współpraca z profesorami politechniki nie układa się idyllicznie.

Jest rok 1928. Właściciel pałacyku na Nabielaka w Warszawie, gdzie prowadzi salon literacki – sam był też poetą – na lato zawsze wraca do Kcyni. Buduje tu wspaniałą posiadłość, Margowo. Część majątku wydaje na finansowanie wykopalisk w Biskupinie i remont Dworku Chopina w Żelazowej Woli oraz na stypendia dla najbiedniejszych zdolnych studentów. Mimo tak patriotycznych gestów, jego adwersarze, głównie prof. Witold Broniewski, zarzucają mu w roku 1934 sabotaż na rzecz Niemiec. To intrygujące podwójnie. Po pierwsze dlatego, że istnieją pogłoski, jakoby Czochralski musiał wrócić do Polski, by uniknąć dekonspiracji w Niemczech jako polski szpieg. Po drugie dlatego, że to Broniewski był wcześniej promotorem owego – być może niezbędnego do otrzymania katedry – doktoratu honoriscausa dla Czochralskiego.

Sam kształcony w wielkim świecie (doktorant Marii Skłodowskiej-Curie na Sorbonie), Broniewski nie miał żadnego doświadczenia w przemyśle. Jako uczony był całkowicie odmiennie uformowany. No i znacznie biedniejszy. Zazdrość, która popchnęła go do zniesławiania Czochralskiego, kosztuje go dwa miesiące więzienia i sporą grzywnę.

Część polskich akademików nigdy jednak nie wybaczy Czochralskiemu, że bronił swojego dobrego imienia przed sądem przeciw jednemu z kolegów, a w procesie zeznawali tajnie oficerowie polskiego wywiadu.

Oskarżenie: kolaborant

Sprawy komplikują się jeszcze bardziej, gdy wybucha II wojna światowa. Okazuje się, że młyny biurokratyczne zarówno dogorywającej Republiki Weimarskiej, jak i III Rzeszy mieliły strasznie powoli. Zwłaszcza papiery o zrzeczeniu się obywatelstwa. Procedura trwała 15 lat.

1 września 1939 roku okazuje się, że Czochralski nadal jest Niemcem. W dokumentach ma na imię Johann, a jego Katedra Metalurgii zostaje przemianowana na Zakład Badań Materiałów, pracujący także na rzecz niemieckich sił zbrojnych. Nastąpiło to za zgodą władz konspiracyjnych Politechniki Warszawskiej i miało na celu ochronę pracowników uczelni oraz wyposażenia. Zatrudniano tam żołnierzy AK i produkowano także uzbrojenie i części do drukarni dla podziemia.

Czochralski sabotuje prace dla Niemców i składa meldunki wywiadowi AK. Korzystając ze swych niemieckich znajomości, wyciąga z aresztów gestapo i z obozów od 30 do 50 osób. Ale… mieszka w niemieckiej dzielnicy miasta, w której znajduje się jego pałacyk – jako obywatel niemiecki nie został wysiedlony. Po Powstaniu Warszawskim dostaje zgodę Niemców na wywiezienie z politechniki ocalałej aparatury badawczej, a także mienia po wypędzonych mieszkańcach.

Po wojnie jednak 4 miesiące spędza w areszcie z oskarżeniem o kolaborację z Niemcami. Niczego nie udaje mu się udowodnić, a na procesie na jego korzyść zeznaje sam Ludwik Solski, któremu Czochralski uratował wnuka, a jednocześnie ojca późniejszej prof. Anny Świderkówny.

Jednak w grudniu 1945 roku Senat Politechniki Warszawskiej podejmuje uchwałę uniemożliwiającą mu powrót do pracy na uczelni. Jego kariera naukowa w powojennej Polsce jest definitywnie zakończona. A Czochralski nie przyjmuje propozycji wyjazdu do Wiednia.

Długa droga do rehabilitacji

Wraca do Kcyni. Zakłada niewielka firmę Bion, produkującą drobną chemię gospodarczą. A to szuwaks do butów, a to płyn do trwałej ondulacji, a to proszek na katar, a to sól peklującą. Ale przed władzą ludową, zwłaszcza w okresie zaostrzonej walki klasowej, ukryć się nie da.

W kwietniu 1953 roku do willi w Kcyni wchodzi UB i robi rewizję. Jan Czochralski przypłacił tę wizytę zawałem serca i śmiercią. Pochowany w anonimowym grobie na starym kcyńskim cmentarzu, tabliczki z nazwiskiem doczeka się dopiero w 1998 roku.

Gdyby smętni panowie zaczekali jeszcze rok, to Czochralski doczekałby przynajmniej chwili, gdy z uzyskanego jego metodą monokryształu krzemu w odległym Teksasie skonstruowano by pierwszy tranzystor. A potem już poszło! Senat Politechniki Warszawskiej zrehabilituje go 29 czerwca 2011 roku, co prawda dopiero za trzecim razem, ale jednak.

Kończę pisać. Zaraz zamknę klapę laptopa, a maleńkie krzemowe monokryształki będą tam nadal spokojnie robić swoje.

– Magdalena Kawalec-Segond

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy