Wśród ojców polskiej niepodległości nie brak co najmniej jednej postaci kontrowersyjnej. Chodzi o Romana Dmowskiego.

Do dziś Polacy są podzieleni w ocenie przywódcy Narodowej Demokracji. Jedni widzą w nim ideologa szowinizmu i ksenofobii, ciągnącego swoich rodaków na Wschód, inni – męża stanu, który swoje życie poświęcił dla ojczyzny oraz walczył o jej polityczną i kulturową podmiotowość względem sąsiadów.

Na te rozbieżności nakłada się też podział lewica – prawica. Upraszczając można przyjąć, że w czarnej legendzie Dmowskiego jest on wrogiem nowoczesności i postępu, które są dla lewicy świętościami. Te zaś w prawicowej wyobraźni kojarzą się z ekscesami najgorszych rewolucji wymierzonych w Kościół katolicki i tradycyjny ład moralno-społeczny.

W efekcie Dmowski w oczach czytelników „Gazety Wyborczej” to przerażający guru kiboli i nazi-skinów, natomiast słuchacze Radia Maryja upatrują w nim wzorowego Polaka katolika.

Tyle że on sam Polakiem katolikiem bynajmniej nie był. Urodzony w roku 1864 we wsi Kamionek (dziś to osiedle prawobrzeżnej Warszawy) syn drobnego przedsiębiorcy był dzieckiem swoich czasów. Miał światopogląd, który można określić mianem przyrodniczego.

W jakimś stopniu wiązało się to z wykształceniem Dmowskiego. Ukończył on bowiem biologię na Uniwersytecie Warszawskim i znalazł się pod wpływem modnych wówczas teorii: darwinizmu, ewolucjonizmu, scjentyzmu. Politykę postrzegał więc w kategoriach naturalistycznych – jako walkę o byt.

Nie w głowie mu więc były – co najmniej do lat 20. – koncepcje wyrastające z chrześcijaństwa. Kościół katolicki długo traktował instrumentalnie – jako instytucję wychowawczą, a nie wspólnotę wiernych. I głównie dlatego troszczył się o jego autorytet wśród Polaków.

Eksponat muzealny

Tak czy inaczej w dzisiejszej debacie publicznej w Polsce Dmowski występuje w roli eksponatu muzealnego, którego się używa w bieżących, lecz zarazem rytualnych sporach politycznych.

Jeśli zatem lewica chce opinię publiczną postraszyć widmem brunatnej recydywy nad Wisłą, to bije na alarm, że w III Rzeczypospolitej lider endecji jest wciąż honorowany. W roku 2006 Alina Cała, historyk kandydująca wówczas w wyborach samorządowych do warszawskiej rady miasta z listy partii Zieloni 2004, protestowała wobec postawienia w Warszawie pomnika Dmowskiego. Sześć lat później w sukurs poszedł jej Janusz Palikot, wówczas poseł na Sejm RP. Nazwał on przywódcę Narodowej Demokracji wprost „faszystą, hitlerowcem, antysemitą”.

Z kolei na prawicy są środowiska, które dążą do rekonstrukcji ruchu narodowo-demokratycznego (jak choćby Ruch Narodowy czy organizatorzy Marszu Niepodległości). Czerpią one z pism Dmowskiego treści, które dotyczą konfliktów na tle narodowościowym, a więc przede wszystkim antagonizmów polsko-żydowskich. W ten sposób starają się myśl lidera endecji wykorzystać jako argument za odrzuceniem modelu państwa wielokulturowego, czyli – w obecnych warunkach – przeciwko masowej imigracji z Ukrainy i krajów muzułmańskich.

Rzecz w tym, że uczestnikom rytuałów politycznych zaczyna umykać rzeczywistość. Jeśli używają oni Dmowskiego jako eksponatu muzealnego, to nie są w stanie dostrzec w jego dorobku intelektualnym tego, co naprawdę pozostaje aktualne i ważne. Tymczasem lider endecji okazał się prorokiem Polski, która wyłoniła się ze zgliszcz drugiej wojny światowej i trwa do dziś.

Olbrzymią część społeczeństwa zamieszkującego terytorium II RP dotknęła zagłada. Natomiast decyzje, jakie zapadły w roku 1945 na konferencji jałtańskiej sprawiły, że granice państwa polskiego zostały przesunięte w kierunku zachodnim.

W rezultacie zniknęły warstwy społeczne i grupy etniczne, które tworzyły wielokulturowy pejzaż Polski. Bez szlachty i Żydów, ale za to pod butem reżimu komunistycznego, dawna Rzeczpospolita została zglajchszaltowana.

Taka właśnie Polska marzyła się Dmowskiemu. Choć przypuszczalnie nie chciałby on, żeby jej ustrojem był narzucony przez Sowiety komunizm, a droga do niej prowadziła przez ludobójstwo.

Szlachta hamuje postęp

Dmowski formułując pod koniec XIX wieku swoją koncepcję nacjonalizmu konstatował między innymi: na gruzach porządku feudalnego powinien się ukształtować nowoczesny naród polski. Stawiając czoła wyzwaniom gospodarki kapitalistycznej, Polacy nabiorą znaczenia w świecie, co pozwoli im stopniowo odzyskać swoje państwo. A w awangardzie tych procesów ma się znaleźć polski stan trzeci – mieszczaństwo i chłopstwo.

Inaczej było – zdaniem Dmowskiego – z polską szlachtą i mniejszościami etnicznymi, zwłaszcza Żydami. Szlachta to warstwa hamująca postęp. Jest anachroniczna i megalomańska. Pilnuje swoich dawnych przywilejów oraz pogrąża się w sarmackich i romantycznych złudzeniach. Natomiast jeśli chodzi o mniejszości, to polski stan trzeci dzielą z nimi różnice nie tylko kultur, ale i interesów, szczególnie ekonomicznych. A to w obrębie jednego państwa oznacza mieszankę wybuchową, rozsadzającą wspólnotę polityczną od wewnątrz.

W „Myślach nowoczesnego Polaka” (1903) Dmowski postawił tezę, że w I Rzeczypospolitej szlachta zrujnowała miasta, doprowadzając to państwo do upadku. W obawie o utratę władzy na rzecz polskiego stanu trzeciego, nie pozwoliła mu ona włączyć się do polityki. Sprzyjała natomiast mieszczaństwu żydowskiemu – żywiołowi nastawionemu na pomnażanie swojego bogactwa, a nie na troskę o dobro Polski.

Wyjaśnienia wymaga też stosunek Dmowskiego do Rosji. Pokutuje opinia, że przywódca Narodowej Demokracji był rusofilem. Zasiadał przecież jako poseł w rosyjskiej Dumie Państwowej przez dwie kadencje.

Ale dla Dmowskiego to była wyłącznie taktyka. Swoją współpracę z caratem uważał za środek do celu, jakim miało być odzyskanie przez Polaków swojego państwa, które rozwijałoby się w oparciu o wzorce zachodnie (zwłaszcza brytyjskie). Według Dmowskiego, Rosja była krajem barbarzyńskim. W tym zresztą upatrywał dla Polaków szansy – że górując nad Rosjanami cywilizacyjnie, będą mogli wobec nich ten atut wykorzystywać.

Tak więc Dmowski opowiadał się za nowoczesnością i postępem. Chciał demokratyzacji i westernizacji Polaków, a odrzucał konserwatyzm i tradycjonalizm. I to bynajmniej nie stało w sprzeczności z jego antysemityzmem, na który skądinąd trzeba patrzeć z perspektywy historycznej. Prawdopodobnie w obliczu Holokaustu Dmowski – jak wielu endeków – zrewidowałby swoje nastawienie do Żydów.

Na paradoks zakrawa zatem fakt, że w III RP spadkobiercami tego, co jest najbardziej istotne w dorobku przywódcy Narodowej Demokracji nie są rekonstruktorzy endecji, lecz... lewicowi intelektualiści. Ci przecież nie kryją negatywnego stosunku do polskiego nacjonalizmu. Przykładem mogą być socjolodzy Jan Sowa i Krzysztof Iszkowski oraz filozof Andrzej Leder.

Jan Sowa w „Fantomowym ciele króla. Peryferyjnych zmaganiach z nowoczesną formą” (2011) przepuszcza atak na relikty Polski szlacheckiej, które dają o sobie znać w III Rzeczypospolitej. W książce tej czytamy między innymi, że „miejsce w międzynarodowym podziale pracy, które zajęła Polska na skutek zdominowania jej gospodarki przez system folwarczno-pańszczyźniany, okazało się na dłuższą metę fatalne. Dzisiaj z imperium zbożowo-ziemniaczanego Polska przerodziła się w mini-imperium AGD i montowni samochodów”. W wizji Sowy przekleństwem Polaków okazała się epoka jagiellońska. I Rzeczpospolita usadowiła się bowiem na Dzikich Polach, z dala od zachodnich ośrodków rozwoju cywilizacyjnego. Dmowski mógłby takiej interpretacji dziejów tylko przyklasnąć.

Zadomowić się na Zachodzie

Podobnie zgodziłby się z Krzysztofem Iszkowskim. Ten w „Ofiarach losu. Innej historii Polski” (2017) dał wyraz swojemu ubolewaniu nad dalekosiężnymi skutkami bitwy pod Legnicą w roku 1241. Przedstawił więc ich alternatywny scenariusz. A w nim książę śląski Henryk II Pobożny, zamiast zginąć, pokonał Mongołów. Następnie zaś zjednoczył ziemie polskie po rozbiciu dzielnicowym – o blisko 80 lat wcześniej niż to się stało faktycznie.

Jakie to miałoby przynieść konsekwencje? Polska – uważa Iszkowski – dzięki tym zyskanym ośmiu dekadom zdążyłaby zadomowić się w granicach, w których istnieje dziś. To by oznaczało, że poprzez swoje położenie geograficzne związałaby się z Zachodem, a tym samym wzięłaby udział w wielkiej przygodzie nowoczesności: zdobyczach kolonialnych i rewolucji przemysłowej. Jednocześnie uniknęłaby 600-letniej „ruskiej przygody” – obecności na Kresach – którą zafundowali jej Jagiellonowie.

Jest wreszcie Andrzej Leder, autor głośnej „Prześnionej rewolucji. Ćwiczeń z logiki historycznej” (2014). W książce tej stawia on tezę, że nowoczesność Polakom zaserwowali najeźdźcy z III Rzeszy i Związku Sowieckiego. Doprowadzili oni do zniknięcia szlachty i Żydów. Społeczeństwo polskie zostało zatem przeorane, lecz nie przepracowało tego, co się z nim stało (radykalną zmianę „prześniło”).

Znamienne, że Leder w wywiadach wprost powołuje się na myśl lidera endecji. Aż się prosi przywołać dwa cytaty z wypowiedzi filozofa.

W roku 2013, w rozmowie z portalem „Krytyki Politycznej” mówił: „W Polsce kulturową stawką jest to, czy 70 procent byłych chłopów będzie udawać, że jest szlachtą, co jest aktualnie realizowanym scenariuszem, czy przynajmniej część z tych ludzi powie sobie, że ich tożsamość jest przeciwko szlachcie, że szlachta to jest jednak popaprana tożsamość. W tym sensie jestem sojusznikiem Dmowskiego, nie ma lepszego krytyka szlachetczyzny”.

Michnik podziwia Dmowskiego

Rok później na łamach „Gazety Wyborczej” kontynuował tę myśl: „Dmowski nienawidził kultury dworkowej. Pisał, że polski inteligent ze szlacheckim rodowodem jest niezwykle wyrafinowany, bo przyjął z Zachodu całą kulturę i edukację, ale jest barbarzyńcą w sensie społecznym. Nie umie pracować, nie umie realizować żadnych celów społecznych. Żyje z pracy innych w sposób całkowicie bierny i gnuśny. Trafił w sedno. Szlachecka tożsamość zwalnia całkowicie z odpowiedzialności. Gnuśność społeczna”.

Świadome lub nieświadome posiłkowanie się myślą przywódcy Narodowej Demokracji przez polskich lewicowych intelektualistów sięga jednak wcześniejszego okresu niż czasy III RP. Były takie chwile, w których tak znany tropiciel „demonów” polskiego nacjonalizmu, jak Adam Michnik oddawał hołd endecji.

W „Rozmowie w Cytadeli” (1981) pisał on: „Trudno dziś nie podziwiać przenikliwości publicystycznej Dmowskiego czy [Jana Ludwika] Popławskiego. Nikt chyba w całej historii polskiej myśli politycznej nie opisał tak jasno i przejrzyście konfliktowego charakteru stosunków Polski z sąsiadami. Nikt tak odważnie nie umiał się rozprawić ze złudzeniami, z samookłamywaniem się, z rachubami na bezinteresowną pomoc Europy – tak dworskiej, jak i plebejskiej – z naiwną wiarą, że hasło »za naszą i waszą wolność« może zastąpić myśl polityczną, z równie naiwnym przekonaniem, że młode nacjonalizmy aspirujące do suwerennych państw na terytorium etnicznie mieszanym mogą nie być wzajemnie konfliktowe”.

Czy więc w roku 2019 Polakom potrzebne jest dziedzictwo Dmowskiego? Tak – ale jako narzędzie demitologizacji fałszywych przekonań na własny temat.

Przywódca Narodowej Demokracji chciał bowiem uczyć swoich rodaków głównie sztuki radzenia sobie w rządzącym się brutalnymi regułami nowoczesnym świecie, a nie poprawiać im samopoczucia bajkami o potężnej Polsce.

– Filip Memches

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy

Roman Dmowski (1864-1939), polityk i publicysta, przywódca Narodowej Demokracji (endecji).

W roku 1893 utworzył Ligę Narodową, a w 1895 był współzałożycielem Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego. Razem z Zygmuntem Balickim i Janem Józefem Popławskim położył podwaliny pod polski nacjonalizm jako program modernizacji narodu polskiego. Był przeciwnikiem polskiego ruchu socjalistycznego i jego rewolucyjnych metod w realizacji dążeń niepodległościowych.