W zdecydowanej większości przypadków początki miast są nieznane. Dawniej mawiało się „toną w pomroce dziejów”, dziś częściej „fotografa przy tym nie było”, ale jak zawsze, najcelniej rzecz ujmuje Miłosz:

Nikt nie zna początku miasta. Grząskie koleiny,
Krzyk u przeprawy, pochodnie smolne,
Rybak oparty na włóczni, więcierze,
Mgły, rozlewiska.

Bo rzeczywiście, zwykle najpierw jest bród, karczma, pustelnia albo wartownia, a dopiero później ktoś zaczyna prowadzić księgę dyżurów czy jutrzni.

Dopiero odkąd czasy przyspieszyły, na pustkowiach zaczęły się z dnia na dzień piętrzyć przędzalnie i porty. Ale nawet one musiały zwykle powstać gdzieś, gdzie można było dojechać, gdzie wykarczowano już drogę przez las albo udeptano brzeg. Dzięki temu, że kiedyś był „dzień pierwszy”, ojcowie miast mają dziś okazję do obchodzenia okrągłych i bezspornych jubileuszów.

Łódź za niecały rok świętować będzie dwustulecie edyktu jenerała Józefa Zajączka, który 18 września 1820 roku dopisał wioskę do listy osad przemysłowych. A Singapur, no właśnie, miasto-państwo z najwyższym PKB per capita w Azji i dziesiątym na świecie, odda się uciechom (umiarkowanym) w najbliższych dniach. Tudno dokładnie powiedzieć, czy ostatniego dnia stycznia, czy 6 lutego, bo zależy, czy liczyć od daty wylądowania zwiadowczej grupy urzędników Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej, czy od podpisania przez pretendenta do sułtanatu Johoru Husseina Mua'zzama Szacha ibn Mahmuda Alama traktatu, na mocy którego Brytyjczycy mogli założyć faktorię na błotnistym brzegu. Tak się robi interesy!

Tak: ta potęga, klejnot w brytyjskiej koronie, „miasto lwa”, jak wywodzi się z sanskrytu jego nazwę, czytelnikom turystycznych blogów znane z zakazu żucia gumy, politologom – za sprawą szczególnego modelu autorytaryzmu, a inwestorom całego świata – ze względu na te 67 tys. dolarów PKB na głowę rocznie, powstało 200 lat temu za sprawą żelaznej woli jednego człowieka – Stamforda Rafflesa.

Asystent do specjalnych poruczeń

Tysiące miast na świecie nosi imię swoich założycieli (Polska, od Augustowa po Żyrardów, nie jest tu wyjątkiem), ale Rafflesowi poskąpiono tej sławy: jego imię noszą w Singapurze raptem podstawówka, szpital i podupadający tor wyścigów konnych. Troje jego dzieci zmarło w tropikach, więc nieśmiertelność rodu zachowana została tylko w łacińskich nazwach kilku odkrytych przezeń gatunków mrówek i dzięciołów (Protanilla rafflesii, Dinopium rafflesii) i jednego naprawdę godnego zapamiętania cudu natury – bukietnicy (raflezji), niezwykłej rośliny-pasożytu, posiadającej największe na świecie, metrowej średnicy kwiaty.

Tym bardziej warto w kilku słowach przypomnieć postać konkwistadora z epoki Kongresu Wiedeńskiego, stojącego na granicy czasów – ze szpadą w ręku, ale już w meloniku na głowie. Najgorliwszy patriota nie napisze o „Singapurze a sprawie polskiej” – nie nasze to szlaki. Ale warto przyjrzeć się determinacji budowniczych imperium, które w trzy pokolenia później zaczęło chylić się ku zachodowi.

Thomas Stamford Bingley Raffles urodził się – dosłownie – pod pokładem: konkretnie szkunera zacumowanego na tę okazję u brzegów Jamajki. Ojciec, kapitan Benjamin Raffles, bez większego sukcesu prowadził interesy u brzegów straconych właśnie dla Korony Stanów Zjednoczonych. Imperatyw rodzinny był jednak oczywisty: co zarobimy na handlu melasą, wkładamy w wykształcenie syna! 14-latek znał już sekrety nawigacji, francuskiego i palcatów – dość, żeby w 1795 roku zatrudnić się jako skryba w wielkich londyńskich biurach.

Młody Ignaś Rzecki mógł najwyżej pobierać od starego Mincla lekcje o tym, gdzie się rodzi cynamon („Zobacz, co jest w te szublade. Es ist Zimmt – to jest cynamon. Do czego potrzebuje się cynamon? Do zupe, do legumine potrzebuje się cynamon. Co to jest cynamon? Jest taki kora z jedne drzewo...”). Albo młody Stamford Raffles miał lepszych nauczycieli towaroznawstwa, albo koniunktura nad Tamizą lepsza była niż nad Wisłą – dość, że w dziesięć lat później, już jako obiecujący 24-latek, trafia na wysuniętą placówkę. Odtąd służyć będzie jako asystent do specjalnych poruczeń gubernatora Penangu, czyli jednej z wysp u brzegów Półwyspu Malajskiego, stanowiącej w zamiarach Londynu pierwszą odskocznię w kierunku Azji Południowo-Wschodniej.

Czas jest bowiem niespokojny. Dotąd na Borneo i Sumatrze nikt, nawet lew brytyjski, nie mógł zagrozić Holendrom, ale odkąd na kontynencie rządzi uzurpator Napoleon, który zajął również Niderlandy, nic już nie jest takie samo – może coś uda się uszczknąć rywalom? Młody Stamford lepiej od innych wyczuwa, skąd wieją polityczne monsuny: na nowej placówce po pierwsze poślubia ustosunkowaną, o dziesięć lat starszą od siebie wdowę po lekarzu brytyjskiej socjety, po wtóre – jako jedyny wśród białych sahibów poświęca wieczory na naukę malajskiego.

Oto klucz do sukcesu: w chwili, gdy wojna w Europie nabierze takiego rozmachu, że można by ją na dobrą sprawę nazwać „pierwszą światową”, jenerał-gubernator Indii sir Gilbert Elliot, baron Minto, wysyła młodzika ni mniej, ni więcej, lecz na podbój Malezji! W sytuacji, gdy Napoleon dokonał aneksji Niderlandów, można z czystym, kolonialnym sumieniem zajmować ich posiadłości. I Raffles, u boku takich tytanów jak admirał Robert Stopford i pułkownik Robert Gillespie, podbija faktorie na Jawie, montuje sojusze z miejscowymi plemionami, a nocami sporządza zapiski etnograficzne.

Kolekcjoner czaszek, motyli i dialektów

Nie ma w tym czasie bardziej egzotycznego dla Europejczyka świata. Podczas gdy jego podwładni, w czerwonych sukiennych kurtkach nasiąkniętych wodą z przybrzeżnych bagien, z rezygnacją przyjmują wymierzone w ich brzuchy jawajskie oszczepy i kule z holenderskich muszkietów, młody Raffles nie wie, czy najpierw kolekcjonować czaszki, motyle, czy słowa kolejnych dialektów. Na wszystko znajduje na szczęście miejsce w przepastnych piwnicach nowej rezydencji.

Jako krótkotrwały Gubernator Holenderskich Indii Wschodnich (stanowisko w znacznej mierze tytularne) podejmuje kolejne ekspedycje przeciw jawajskim wodzom, zatrudnia w lokalnej administracji większość wziętych wcześniej do niewoli Holendrów i znosi niewolnictwo. A przy okazji – tłumaczy na angielski dokumenty, które konfiskuje w podbijanych księstwach, kataloguje starożytne pomniki znajdowane w dżungli i nakazuje spisywać słowniki.

Czas podbojów się kończy, nadszedł czas pokoju. Napoleon dożywa swoich dni na wyspie świętej Heleny, Indie Wschodnie oficjalnie oddano Holendrom w roku 1814, a Raffles, pochowawszy pierwszą żonę i umocniwszy swoją pozycję w Londynie, powraca na gorący Daleki Wschód. Po drodze zaś, w dusznej kabinie statku, studiuje mapy i nagle widzi to, co umykało wicekrólom i admirałom: oczywiście, Indie to klejnot w brytyjskiej koronie, ale kluczem do panowania nad światem jest cieśnina Malakka!

Malakka, czterysta kilometrów rozciągłości, tyle co przeciętne morze, ale zarazem – najkrótsza droga łącząca dwa oceany: Indyjski i Pacyfik. Dziś mija się w niej dwieście kontenerowców i tankowców dziennie. Wtedy ruch był trochę mniejszy, ale kto patrzał na kontur archipelagów – widział.

Tylko co może zrobić 36-latek, który w marcu 1818 roku trafia na kolejną posadę do małej faktorii w Bencoolen – wszystkim, co zostało po niedawnych podbojach? Czternastu kulisów, malaria, siedemdziesiąt worków pieprzu, które udaje się rokrocznie wysłać do Starego Świata, zjadana przez pleśń lektyka. Czy to znaczy, że przekroczona już została smuga cienia, że pozostaje już tylko upijać się rumem, przesyłanym raz na pół roku z Kalkuty razem z porcją śrutu i szklanych paciorków?

Tak mogliby myśleć skazani na wspominanie niedawnych napoleońskich czasów bohaterowie powieści Stendhala – albo, w pół wieku później, wczesnych opowiadań Conrada. Ale właśnie te pół wieku jest tym, co oddziela Rafflesa od Juliana Sorela i Almayera. To wola stanowi o tym, czy tworzy się Imperium, czy tylko dogląda jego upadku.

Stamford Raffles dzieli swój czas między cywilizowanie przypadającego mu kawałka Indonezji (tu wodociąg, tam zakaz biczowania na śmierć i organizowania walk kogutów) a niezmordowaną żeglugę po sąsiedzkich faktoriach i osadach handlowych. Formalnie nad wszystkim panują wrogo zerkający na Brytyjczyków Holendrzy i tuzin sułtanów, utrzymywanych w zależności od białych sahibów, ale może gdzieś uda się wetknąć stopę? Żegluje między Penangiem a wyspą Bintan, prowokując holenderskiego gubernatora Indii Wschodnich do pisania kolejnych gniewnych not.

Rezydent na kilku workach pieprzu tworzy miasto idealne

I wreszcie... W sułtanacie (a właściwie sułtanaciku) Johor, położonym na brzegach cieśniny Malakka, o panowanie rywalizuje dwóch przyrodnich braci. Raffles, w towarzystwie swego ówczesnego przyjaciela, majora Farquhara, czym prędzej podpisuje z pretendentem Husseinem Szachem kontrakt w imieniu Korony Brytyjskiej. Wprawdzie wszechmocny szef dyplomacji angielskiej, hrabia Castlereagh zalecił umiar i nieprowokowanie Holendrów, ale Bóg wysoko, Londyn daleko!

6 lutego 1819 roku postanowienia traktatu odczytane zostają po angielsku, malajsku i chińsku. Na wyspie u brzegów cieśniny ustanowiona zostaje strefa wolnego handlu, szach otrzymywać ma pięć tysięcy funtów rocznie, major Farquhar mianowany zostaje rezydentem Korony na wyspie, zaś pomysłodawca całej kombinacji zadowala się tytułem „Przedstawiciela Jego Królewskiej Mości na dworze Johoru”.

Już w tydzień później, kiedy brat-pretendent dotrze ze swoją skargą do Holendrów, wybucha koszmarna awantura. Co tam jakiś sułtan, w grę wchodzi panowanie nad Indiami Wschodnimi! Gubernator Jawy wstrzymał interwencję tylko w nadziei, że sami Brytyjczycy poskromią wybryk młodzika i uda się uniknąć konfrontacji między mocarstwami. Wahał się tak do czerwca: w tym czasie w Singapurze zdołało osiedlić się pięć tysięcy osób, początkowo 20-osobowy garnizon brytyjski otrzymał wsparcie w żołnierzach i artylerii, kolejni skaptowani przez Rafflesa lokalni władcy również przysyłali swoje posiłki.

Edykt o wodociągach, system podatkowy, nowe, szerokie aleje. Nie posiadając nadal formalnego tytułu do sprawowania rządów, rezydent na kilku workach pieprzu tworzy w Singapurze miasto idealne na miarę marzeń utopistów z pierwszej połowy XIX wieku: wprowadza prohibicję, zakaz uprawiania hazardu, również na inne tradycyjne marynarskie uciechy pozostawia niewiele miejsca. Szkoły, kościoły, koszary – tym, w rozumieniu kolonialisty w średnim wieku, stoi cywilizacja. Ale w dwa lata później funduje Kolegium Malajskie – jedną ze świątyń nowoczesnej orientalistyki.

Wrócił do Anglii w roku 1824, zadłużony, pochowawszy w nadmorskiej glinie Bencoolen troje dzieci. Na żaglowcu, którym wracał, wybuchł po drodze pożar: z dymem poszły gromadzone przez piętnaście lat zapiski i zbiory. W Londynie wydobrzał na tyle, by powołać do istnienia Brytyjskie Towarzystwo Zoologiczne i założyć pierwszy nowoczesny ogród zoologiczny. Nie nacieszył się w nim ani pandą, ani stadem papug, które polecił sprowadzić: zmarł, rażony apopleksją, 5 lipca 1826 roku, w przeddzień swych 45. urodzin.

W pół wieku później na werandach singapurskich bungalowów siadywano w kapeluszach korkowych i muślinach pocieszając się, że Imperium jest wieczne. W kolejne pół wieku później niezwyciężony port, najpotężniejszy brytyjski garnizon na świecie, padał pod ciosami Japończyków.

Sam Raffles, uczczony notką w Wikipedii i kilkoma pomnikami, jawi się nam niczym zlepek kilku postaci z najzupełniej różnych czasów. Po morzach żeglował jak konkwistador, miasto założył niczym antyczni Grecy – kolonię nad obcym morzem. Holendrom zagrał na nosie jak lodyński andrus, nad storczykami i motylami pochylał się z powagą oświeceniowego badacza przyrody, niczym drugi Buffon czy Linneusz.

Nawet nagrobka w głównej nawie się nie doczekał: pastor w parafii St. Mary’s, którego rodzina wzbogaciła się na handlu niewolnikami, nie był przychylny honorom dla „rewolucjonisty”, który wyzwalał Jawajczyków. Ze swojej trumny w bocznej krypcie, przypadkiem odkopanej w początkach XX wieku, sir Raffles zerka na PKB dzisiejszego Singapuru, najpotężniejszego miasta-państwa od czasów Aten Peryklesa, z uśmiechem powtarzając wyuczoną ongiś sentencję: sit transit gloria mundi.

– Wojciech Stanisławski

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy