Termin „V kolumna” pochodzi z czasów wojny domowej w Hiszpanii. Wtedy to jeden z generałów armii Franco miał powiedzieć, że kiedy jego cztery kolumny maszerują na Madryt, to tam przeciwko broniącym miasta republikanom już działa piata kolumna zwolenników Caudillo. W Polsce używa się go zazwyczaj do określenia sił działających na rzecz III Rzeszy na zapleczu kraju zwaśnionego z Niemcami. W praktyce również drugi okupant Polski – ZSRR – miał swoją V kolumnę.

20 tysięcy niemieckich dywersantów

Podczas wojny obronnej 1939 roku V kolumnę w Polsce tworzyli obywatele polscy narodowości niemieckiej, których poczynania były koordynowane przez Niemcy. Z dokumentów Abwehry z Wrocławia – choć w zgodzie z historią trzeba by powiedzieć Breslau – wynika, że od lutego 1939 roku wywiad wojskowy III Rzeszy tworzył na terenie Polski organizacje sabotażowe i bojowe, które liczyły ponad 10 tysięcy dywersantów. Szacuje się, że inne placówki Abwehry zwerbowały drugie tyle.

Grupy te, często oparte na legalnie działających w II RP organizacjach mniejszości niemieckiej, miały w chwili wybuchu wojny atakować tyły Wojska Polskiego, unicestwiać jego możliwości komunikacyjne (wysadzanie linii kolejowych) i nie pozwolić wycofującym się Polakom niszczyć za sobą dróg i mostów potrzebnych Wehrmachtowi w Blitzkriegu.

Przed wybuchem wojny, konkretnie na sierpień ‘39, planowane były inne zadania – członkowie niemieckich grup mieli zaatakować 223 obiekty niemieckie na pograniczu po to, aby III Rzesza „musiała” wkroczyć w obronie swojej mniejszości. Wszystkich zamachów bombowych i podpaleń redakcji gazet niemieckich, siedzib organizacji i mienia prywatnego należącego w Polsce do Niemców nie udało się V kolumnie przeprowadzić. Policja polska była na tyle sprawna, że nawet dokumenty Abwehry szacują wykonanie zadań na 1/5.

Jeśli zaś chodzi o ataki na Wojsko Polskie, to do najbardziej znanego doszło 3 września w Bydgoszczy. Wycofujący się przez miasto żołnierze zostali ostrzelani przez cywilów. Wojsko przywróciło porządek, ludzi złapanych z bronią rozstrzelano, choć nie obyło się bez niewinnych ofiar – w zamieszaniu wskazywanych żołnierzom przez polskich mieszkańców jako dywersanci.

Propaganda niemiecka zrobiła z tego przykład polskiego bestialstwa, pisząc o „Blomberger Blutsonntag” (bydgoskiej krwawej niedzieli), co miało stanowić propagandowe uzasadnienie nazistowskiej polityki eksterminacyjnej w Polsce, szczególnie na Pomorzu. Gdy więc do Bydgoszczy wkroczył Wehrmacht, niemiecki odwet był krwawy i ślepy.

Prawie natychmiast przystąpiono o rozstrzeliwania mieszkańców narodowości polskiej. Einsatzgruppe SS zabijały wskazanych Polaków na ulicach bądź wykonywały wyroki sądów specjalnych. Do końca 1939 roku życie straciło ok. 1500 bydgoskich Polaków.

Współpraca ukraińsko-niemiecka

Niemcy we wrześniu 1939 roku nie ograniczali się jedynie do posługiwania się obywatelami polskimi narodowości niemieckiej. Dokumenty wrocławskiej Abwehry potwierdzają tworzenie złożonych z Ukraińców oddziałów dywersyjnych w Małopolsce Wschodniej. Miały działać na zapleczu armii polskiej i działali.

Po 17 września, dacie wkroczenia do Polski Armii Czerwonej, nowe rozkazy nie dotarły na czas do wszystkich grup dywersantów. Zdarzały się więc również potem akcje band złożonych z ukraińskich nacjonalistów nie tylko przeciwko wojsku, ale i polskiej ludności cywilnej. Antypolski terror szybko przejęła jednak NKWD i dla inspirowanej przez Niemców Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów nie było już miejsca. Przynajmniej do 1943 roku, czasu rzezi na Wołyniu i Galicji Wschodniej.

Ukraińscy nacjonaliści, w przeciwieństwie do nacjonalistów niemieckich z pogranicza polsko – niemieckiego, nie działali na rzecz III Rzeszy. Współpracując z Niemcami, chcieli utworzyć państwo ukraińskie. To, co ich łączyło z volksdeutschami, to wrogość do państwa polskiego.

W Małopolsce Wschodniej i na ziemiach zamieszkałych przez mniejszość białoruską i litewską dochodziło do aktów wrogości przeciwko państwu polskiemu i wszystkiemu, co kojarzyło się z Polską. Napadano na urzędy i urzędników państwowych, dwory i zamieszkałych w nich ziemian, kościoły i księży. Większość tych wystąpień nie miała nic wspólnego z niemiecką V kolumną. Był to wybuch wrogości do Polski uwolniony przez wojnę i klęskę państwa.

Komunistyczne bojówki z portretami Stalina

O ile jednak w Małopolsce Wschodniej i na Wołyniu źródeł zbrodni na żołnierzach i cywilach należy szukać w nacjonalizmie ukraińskim, to na ziemiach, gdzie przeważała ludność białoruska oraz na tej części ziem ukraińskich, które były pod dawnym zaborem rosyjskim – w ideologii komunistycznej. Jeżeli więc rozszerzyć pojęcie V kolumny, to tu była ona sowiecka.

Komuniści żyjący w II RP latami przygotowywali się do wystąpienia zbrojnego, gromadzili broń, a sami byli szkoleni przez instruktorów sowieckich przenikających przez granicę. Do 1924 roku, czyli do powstania Korpusu Ochrony Pogranicza granica z sowiecką Ukrainą i sowiecką Białorusią płonęła, całkiem dosłownie.

Dywersanci przenikający z Sowietów wraz z miejscowymi komunistami wysadzali w powietrze i puszczali z dymem polskie obiekty publiczne i prywatne, a nawet stogi siana i pola zbóż. Tuż przed 17 września i po tej dacie, do chwili przejęcia terenu przez administrację radziecką, sytuacja z początku lat 20. XX wieku powtórzyła się, ale na większą skalę.

Tam, gdzie silniej oddziaływały wpływy sowieckie, tworzyły się komitety rewolucyjne i oddziały czerwonej milicji nawet w czasie, gdy w okolicy operowało jeszcze Wojsko Polskie. Ziemie wschodnie żołnierze polscy – chcąc nie chcąc – musieli uznać za zrewoltowany kraj i zaprowadzać porządek żelazną ręką. Strzały zza węgła powodowały więc palenie całych wsi. Nierzadko mieszkańców złapanych z bronią w ręku rozstrzeliwano.

Po 17 września bramy triumfalne dla Armii Czerwonej szczególnie irytowały żołnierzy i cywilnych Polaków. Zachowanie sąsiadów: Ukraińców, Białorusinów i Żydów – jak wiadomo ze wspomnień – było długo przechowaną traumą polskich mieszkańców ziem wschodnich.

Wkraczającą Armię Czerwoną Żydzi, przeważnie młodzi oraz Ukraińcy i Białorusini witali chlebem i solą wśród entuzjastycznych okrzyków. Całowano pancerze czołgów. Pojawiały się portrety Stalina, a nawet innych członków Politbiura sowieckiej partii komunistycznej.

Skąd takie przygotowanie propagandowe w zabitych deskami miejscowościach, nierzadko bardzo oddalonych od głównych szlaków komunikacyjnych?

Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy i Komunistyczna Partia Zachodniej Białorusi, lokalne przybudówki Komunistycznej Partii Polski pracowały na to latami. Komuniści postulowali samostanowienie narodów aż do oderwania ziem wschodnich od Rzeczypospolitej. Partie komunistyczne w II RP były po prostu ekspozyturami sowieckiego imperializmu podszytego czerwonym mesjanizmem.

I w tym wypadku, tak jak na pograniczu polsko – niemieckim, obywatele polscy narodowości obcej działali przeciwko państwu polskiemu. Klasyczna V kolumna z tym, że na wschodzie trudniej mówić o wyszkolonych karnych oddziałach dywersantów. Przeważał tłum, który uwierzył w komunistyczną propagandę, wiążąc z nią nadzieję na polepszenie bytu.

Chociaż te portrety Stalina i Woroszyłowa o jakiejś organizacji jednak świadczą.

Pogromy w odwecie za współpracę z NKWD

Prędko okazało się, że nadzieje związane z władzą radziecką były płonne. Chłopów skolektywizowano, doprowadzając ich do nędzy, a wszelkie organizacje niekomunistyczne zaczęły być bezwzględnie tępione. Bogatszych chłopów czy handlowców narodowość ukraińska i białoruska nie uchroniła przed podróżą w bydlęcych wagonach w głąb ZSRR razem ze znienawidzonymi Polakami.

Wśród Żydów nowi władcy też znaleźli wrogów klasowych. Zamożniejsze kupiectwo, przedsiębiorcy, rabini i działacze polityczni dołączyli do Polaków już w pierwszych transportach na Syberię w 1940 roku.

A tak o Żydach entuzjastach komunizmu w dniach wrześniowych pisał do Londynu komendant ZWZ, generał Stefan Rowecki „Grot”:
„Ujawniło się, że ogół żydowski we wszystkich miejscowościach, a już szczególnie na Wołyniu, Polesiu i Podlasiu, zanim jeszcze ustąpiły polskie oddziały, wywiesił flagi czerwone i ustawił bramy triumfalne na powitanie wojsk bolszewickich, że zorganizował samorzutnie rewkomy i czerwoną milicję, że po wkroczeniu bolszewików rzucił się z całą furią na urzędy polskie, urządzał masowe samosądy nad funkcjonariuszami państwa polskiego, działaczami polskimi, masowo wyłapując ich jako antysemitów i oddając na łup przybranych w czerwone kokardy mętów społecznych”.

Żydzi uciekinierzy spod administracji niemieckiej, którzy nie poparli czynnie nowych władz sowieckich, szybko zatęsknili za Polską i chcieli wracać do Generalnego Gubernatorstwa. Rozczarowanie przybierało wręcz niewiarygodne formy, kiedy za Bugiem pojawiły się komisje niemieckie w celu wymiany uchodźców pomiędzy strefami okupacyjnymi.

Z wspomnień Józefa Blumenstraucha z Chełma Lubelskiego: „Jeżeli Żyd ucieka z raju, gdzie jest wolność, równość i szczęście, pod nóż gestapowców, to chyba nie muszę dodawać, że w tym raju było mu stokroć gorzej niż u otwartego wroga Niemca. Kiedy do Lwowa, Włodzimierza i Brześcia przybyły komisje niemieckie, masy Żydów wiwatowały setkami i tysiącami na cześć Niemiec i Hitlera. Proszę sobie wyobrazić tłumy Żydów krzyczących: »Niech żyje Hitler!«.”

Szokujące? Tyle że wtedy o obozach zagłady jeszcze nikt nie słyszał.. Ci, którzy chcieli z powrotem do Generalnego Gubernatorstwa, przeważnie pojechali jednak do Kazachstanu.


Żydom pomagającym w ustanowieniu komunizmu i – co gorsze – pomagającym NKWD w ustalaniu, kogo wywieźć w pierwszej kolejności pamiętano to zachowanie nie tylko na ziemiach pokonanej II RP. Wszędzie tam, gdzie w 1941 roku po Sowietach zaczęli rządzić Niemcy, doszło do odwetowych pogromów ludności żydowskiej. Na Litwie, Łotwie, w Estonii, polskiej Białorusi i Ukrainie, w rumuńskiej Besarabii i na Bukowinie. Nic takiego nie miało miejsca tam, gdzie Niemcy nie odwojowali terenów zagarniętych przez Sowietów w ramach paktu Ribbentrop – Mołotow.

W 1939 roku wieloetniczna i wielokulturowa II Rzeczpospolita – jako państwo – poniosła klęskę spowodowaną działaniami wrogich armii. Do tej klęski doszła jeszcze klęska sanacyjnej idei Polski jako ojczyzny wielu narodowości z jedną lojalnością państwową.. Niemal wszystkie mniejszości narodowe podpaliły wschodnia i zachodnią granicę. Okazało się, że nic je nie łączy z państwem polskim, a dzieli – wszystko. Przedstawiciele nie zasymilowanych i nie akulturowanych mniejszości zaczęli mordować i rabować przedstawicieli narodu hegemona, gdy tylko nadarzyła się okazja.

Obrazu niech dopełni przypomnienie, że Podhale zajęli we wrześniu ’39 od zawsze w Polsce lubiani Słowacy.

– Krzysztof Zwoliński

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy