W połowie roku 1985 legendarna amerykańska grupa punkrockowa Ramones nagrała singiel „Bonzo Goes to Bitburg”. Tytułowy utwór stanowił zjadliwy komentarz artystów do spektakularnego politycznego wydarzenia, które zbulwersowało opinię publiczną zarówno w USA, jak i w krajach europejskich oraz Izraelu.

Chodziło o głośną wizytę Ronalda Reagana w maju 1985 roku na cmentarzu w Bitburgu niedaleko granicy RFN z Luksemburgiem. W miejscu tym znajdują się groby żołnierzy niemieckich, którzy zginęli w drugiej wojnie światowej. Prezydent Stanów Zjednoczonych złożył im hołd.

Gest ten w zamyśle jego inicjatorów miał być symbolem amerykańsko-niemieckiego pojednania. Analogicznie do tego, co się stało niecały rok wcześniej z udziałem prezydenta Francji François Mitterranda oraz kanclerza RFN Helmuta Kohla. Wtedy obydwaj politycy uścisnęli sobie dłonie na cmentarzu w Verdun – gdzie spoczywają żołnierze francuscy i niemieccy, polegli w pierwszej wojnie światowej. Tyle że w Bitburgu mogił Amerykanów nie ma, są natomiast groby członków Waffen-SS.

Dlaczego Reagan zdecydował się wykonać bardzo kontrowersyjny krok? Na to i wiele innych pytań próbuje odpowiedzieć Jacob S. Eder, wykładowca Uniwersytetu Fryderyka Schillera w Jenie w książce „Lęk przed Holocaustem” (wydanie polskie w przekładzie Macieja Antosiewicza ukazało się w tym roku nakładem Instytutu Pileckiego).


Wydawałoby się, że w latach 80. XX wieku USA i RFN łączył ścisły sojusz w ramach NATO. Oba państwa miały wówczas jednego głównego wroga – Związek Sowiecki. I tak faktycznie było. Tyle że – jak pokazuje Eder – niezależnie od zimnowojennych okoliczności, na dynamikę stosunków amerykańsko-zachodnioniemieckich wpływ miały też inne czynniki, a wśród nich szczególną rolę odgrywała pamięć historyczna.

W latach 70. w Stanach Zjednoczonych rosła świadomość tego, co III Rzesza uczyniła Żydom. Spowodowane to było tym, że na polu polityki historycznej – realizowanej również poprzez kontakty z Białym Domem – coraz aktywniejsze były środowiska żydowskie, nieskore wcześniej do eksponowania martyrologii swoich rodaków. Trzeba też wskazać znaczenie popkultury. Warto choćby wspomnieć o serialu NBC „Holocaust” z roku 1978 o losach żydowskiej rodziny Weissów od czasów Republiki Weimarskiej do ludobójstwa w obozach koncentracyjnych.

To z kolei zaniepokoiło zachodnioniemiecki establishment, zwłaszcza jego związane z chadecją konserwatywne kręgi. Obawiały się one, że przypominanie roli narodu niemieckiego w zagładzie Żydów doprowadzi do pogorszenia wizerunku RFN w USA. Dlatego zachodnioniemiecka dyplomacja podjęła działania lobbystyczne w Ameryce (choćby finansując projekty badawcze mające na celu odkrywanie pozytywnych kart dziejów Niemiec). Ten proces nasilił się szczególnie, gdy kanclerzem RFN był Kohl (urzędował na tym stanowisku w latach 1982-1998).

Trzeba też jednak pamiętać o ówczesnej eskalacji zimnej wojny. Dlatego Biały Dom nie chciał pogarszać stosunków amerykańsko-zachodnioniemieckich. Takie też było tło przyjęcia przez Reagana zaproszenia do Bitburga.

Rozbieżności dotyczących polityki historycznej jednak nie brakowało. Ujawniły się one choćby przy okazji dyskusji wokół treści ekspozycji powstającego w Waszyngtonie Muzeum Holocaustu (otwarte w roku 1993).

Niemcy naciskali, aby placówka ta uwzględniła też takie wątki, jak antyhitlerowska opozycja w III Rzeszy oraz RFN-owskie rozliczenie się z nazistowską przeszłością. To z kolei spotykało się z dezaprobatą środowisk żydowskich w USA. Widziały one bowiem w tych zabiegach dążenie Niemców do zmniejszenia ciężaru swojej winy za popełnione zbrodnie.

Strategia zachodnioniemieckich konserwatystów zawiodła. Elity zjednoczonego już państwa niemieckiego – w tym sam Kohl – zaakceptowały promowaną przez Amerykę narrację o Holocauście. Ale posypując sobie głowy popiołem, odniosły dla swojej ojczyzny wizerunkowe korzyści.

Tyle że w latach 90. zaszły też zmiany, obok których Eder zdaje się przemykać. W polityce Niemiec – zarówno na prawicy, jak i na lewicy – pałeczkę przejęło pokolenie ludzi urodzonych po drugiej wojnie światowej, których młodość przypadła na epokę lewackiego buntu młodzieży lat 60. Zdążyli oni nasiąknąć krytyczną wizją dziejów Niemiec. Wielu z nich zarzucało swoim rodzicom i dziadkom brak determinacji w zakresie denazyfikacji kraju. Nie mieli więc zahamowań, aby zakładać na siebie wory pokutne. Uczynili z tego wręcz godną naśladowania postawę moralną.

I tu dochodzimy do clou problemu. Zdaniem Edera, po zakończeniu zimnej wojny nastąpiła „uniwersalizacja” Holocaustu. W świecie zaczęła się debata o kolaboracji różnych narodów europejskich z III Rzeszą. Na ławie oskarżonych zasiedli między innymi Austriacy, Francuzi, Holendrzy, Szwajcarzy czy Polacy. Tym samym niemiecki establishment odniósł propagandowy sukces – taki wniosek płynie z „Lęku przed Holocaustem”.

Jednocześnie wielu ludzi w świecie – w tym także w Polsce – udało się przekonać, że Niemcy nie tylko wzięli na siebie odpowiedzialność za popełnione zło, lecz zaczęli także upowszechniać „antyfaszystowską” prewencję w Europie, apelując do innych narodów, żeby w poszukiwaniu trupów pogrzebały we własnych szafach. W tym kontekście znamienny jest postawiony w niektórych niemieckich mediach zarzut wobec Muzeum Powstania Warszawskiego, iż placówka ta zaszczepia dzieciom militaryzm.

Czy to oznacza, że niemiecki nacjonalizm odszedł w przeszłość? Tylko pozornie. W istocie w ciągu półwiecza od zakończenia drugiej wojny światowej dostosował się do nowych warunków. Pozbawił sam siebie agresywnego oblicza i występuje w zakamuflowanej formie – stroi się w szaty europejskości i pacyfizmu.

Warto te wybiegi analizować, ponieważ stanowią sprawdzoną broń niemieckich elit. Szkoda, że Eder w swojej książce tej kwestii nie drąży.

– Filip Memches

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy