Pod koniec listopada 2018 roku epidemiolożka z Harvardu Paradis Sabeti [1] i laureatka Pulitzera, dziennikarka sieci ABC Lara Salahi [2] opublikowały wspólną książkę pod tytułem „Outbreak Culture. The Ebola Crisis and the Next Epidemic“, czyli „Kultura epidemii. Kryzys Eboli i następna epidemia”. Ile przenikliwości, chciałoby sie wręcz rzec, profetyzmu w tym tytule! I w książce.

Autorki przyglądają się w szczegółach kolejnym fazom jednej z najbardziej „rozlanych” i jednoczenie śmiertelnych epidemii wirusa Ebola w historii [3] . Jedna z pań walczyła wtedy z Ebolą na pierwszej linii, ale to nie jest książka o epidemiologii tego filowirusa. Bo zasadniczo, kogo to obchodzi, jakie meandry przechodzą w ramach swej utajonej egzystencji drobnoustroje chorobotwórcze? Kilku naukowych gików oraz ludzi, którzy mieli fajną panią od biologii w szkole.

Tych ostatnich chyba było niewielu, biorąc pod uwagę, jak znikoma jest wiedza Polaków o wirusach, bakteriach, chorobach. Owa wiedza sięga najwyżej poziomu łańcuszków internetowych, w których wirus to komórka bądź białko. Dalej jest tylko faktograficznie gorzej. Informacje dziwnej treści szerzą się, znajdują wiarę, a nawet poklask u ludzi zdawałoby się inteligentnych i oczytanych. A w dodatku wykształconych.

Wojna na poglądy

Szczycące się swoim IQ i edukacją osoby powtarzają nawet opowieści, że żadne wirusy… po prostu nie istnieją. To tylko spisek wielkich korporacji, żeby szczepić, masowo oczywiście. Ktoś widział te wirusy? No, to ich nie ma. Skąd wiadomo, że to „nie jakieś kawałki naskórka w mikroskopie elektronowym”?

Co gorsza, epidemia to chyba jedyna sytuacja kulturowa (bo przy powodziach czy huraganach łamiących tysiące hektarów lasów taki syndrom nie wystąpił), gdzie częstokroć wysublimowani intelektualiści, specjaliści w jakiejś dziedzinie sztuk i nauk niezdolni są uznać fachowości i uczciwości intelektualistów z innych dziedzin – tych związanych z daną katastrofą, w tym wypadku epidemią. I tak poważni historycy doktryn politycznych czy teatrolodzy kompletnie nie są w stanie uznać kompetencji mikrobiologów czy epidemiologów, choć ich własna fachowość nie jest przez owych drugich raczej nigdy podważana.

Być może problemem jest to, że na ulicach nie widać masowych zgonów, nie kręcą się też tam, niczym w wieku XVII, lekarze w strojach doktora plagi, z charakterystyczną ptasiopodobną maską. Może niektórym takie rekwizyty byłyby pomocne, aby mogli dać wiarę, że sprawa jest poważna?

A tu zamiast obrazków jak ze „Świętego Graala” Monty Pythona, gdzie zamarłych zbierają wyposażone w noszowych i kołatkę wózki kołowe, spod nowojorskich szpitali zwożą ich zupełnie nieśredniowiecznie wyglądające wózki widłowe.

W efekcie zamiast „zgody jajogłowych” mamy kompletny zanik autorytetów.

Dwie panie w swojej książce pokazują współczesną kulturę. Tak mas, jak i elit. W owej zindywidualizowanej kulturze głos profesora-specjalisty i youtubera bez żadnej wiedzy mają podobne przebicie na masy i – co gorsza – szeroko rozumiane elity. To sprawia, że w sytuacji epidemii nasz system gromadzenia, przekazywania i odbioru informacji jest „popękany”. Prowadzi to niemal automatycznie do powszechnej dezinformacji, także wśród służb medycznych.

W globalnej wiosce dane są masowo profesjonalnie zbierane. Medycyna funkcjonuje na uniwersytetach – jest naukowa. Kształci niemałą liczbę ekspertów funkcjonujących tak na poziomie krajowym, jak i organizacji międzynarodowych. A instytucje zdrowia publicznego funkcjonują nie tylko jako dziedziny polityki zdrowotnej i polityki bezpieczeństwa państw i organizacji międzynarodowych. Zdrowie publiczne jest także przedmiotem nauki. Mimo tego, kluczowe informacje się rozmywają. W społeczeństwie zaś, a nawet wśród ekspertów, panuje wojna na poglądy, a fakty uciekają sprzed oczu. Zarówno sprzed tych nieuzbrojonych w przysłowiowe szkiełka, jak i uzbrojonych.

Władcy marionetek

I do tego, żeby było źle lub jeszcze gorzej wcale nie potrzeba dezinformacji będących skutkiem wojen hybrydowych czy „wariantu czarnobylskiego” (gdy nawet jak kogoś złapią za rękę, to mówi, że to nie jego ręka). Owa wojna jednak trwa, a wariant czarnobylski został przez Chiny zastosowany podczas bieżącej pandemii (a jakże!).

Za kulisami są chińskie władze, pokazujące, i to z opóźnieniem, tylko wierzchołek góry lodowej, z którą się zderzyły, i rosyjskie samoloty lecące „z pomocą dla USA” – czyli ze sprzętem z firm objętych embargiem z powodu aneksji Krymu i jeden Bóg wie z czym jeszcze na pokładzie. Na proscenium zaś nasi rodzinni „wolnościowcy”, ze swoją kulturą liberalną lub konserwatywną – do wyboru do koloru – a w sumie z mentalnością „po mnie choćby potop”. Z ustami pełnymi tekstów, że „lemingi dokoła, bo człowiek mądry ma na to wszystko wywalone”, gdyż „żadnej epidemii nie było, nie ma i nie potrzeba” – niczym „nie ma, nie było i nie potrzeba mężczyzn” w „Seksmisji” Machulskiego.

Zaś „władcy marionetek” w naszym teatrze, np. funkcjonariusze WHO, są już dziś oskarżani wprost o co najmniej nieudolność. Nie wiem, czy słusznie. Z tą organizacją międzynarodową jest bowiem jak z demokracją – nikt na razie nie wymyślił niczego lepszego do zajmowania się pandemiami. A one z definicji nie zatrzymują się na granicach państw i wymagają odpowiedzi międzynarodowej.

Oskarżenia jednak padają ze stron poważnych. Wystarczy przeczytać artykuł odredakcyjny na łamach „The Wall Streat Journal” z 5 kwietnia br., w którym WHO jest wprost opisywane, jako chodzące na chińskim pasku. Nie tylko wtedy, gdy „zatwierdzało” kilka lat temu „medycynę chińską” jako medycynę, choć jej procedury nie były poddane krytycznej analizie (uwaga: nie twierdzę, że akupunktura nie działa, tylko, że nie da się tego wykazać metodami analizy klinicznej czy eksperymentu w warunkach kontrolowanych).

Według redakcji WSJ w ramach epidemii COVID-19 WHO także dosłownie – „pieści się” (canoodle) z chińskimi władzami. Autorzy wręcz sugerują – wsłuchując się tu w głos m.in. senatora z Florydy, Ricka Scotta, który domaga się oficjalnego śledztwa Kongresu w tej sprawie – że WHO prawdopodobnie zna prawdziwe chińskie dane lub domyśla się skali tamtejszej góry lodowej, ale świadomie to ukrywa przed opinią publiczną. Dopóki nie będzie śledztwa, nie dowiemy się jak było i czy te oskarżenia mają podstawy głębokie, czy znów są tylko przejawem naszej kultury, nie poszukującej rozwiązań, tylko winnych.

Czy tak bywało wcześniej, gdy do naszych drzwi pukała cholera z Haiti, ptasia grypa z Chin lub afrykańska Ebola? Z książki Sabeti i Salahi wynika, że i owszem. Dziś WSJ postuluje na swych łamach gruntowną reformę WHO, uniemożliwiającą „księgowe sztuczki”. Lub rozwiązanie organizacji. W tym samym jednak niemal czasie Prezydent Trump wrzuca sporą kasę do skarbonki WHO. A szef Organizacji publicznie mu dziękuje.

Tajemnica, konkurencja, brak koordynacji

Autorki „Outbreak Culture”, zanim komuś przyśniła się epidemia COVID-19, przyglądały się innej i dość specyficznej epidemii choroby tropikalnej. Takiej, która na ogół nie obchodzi „cywilizowanego świata, dziś znajdującego się w głębokiej defensywie wobec SARS-CoV-2. Chodzi o znacznie bardziej śmiertelną Ebolę, wobec której świat byłby jeszcze bardziej bezradny, ale udało się zatrzymać jej rozprzestrzenianie się poza Afryką na poziomie kilku przypadków.

I tu, w sumie niekoniecznie zaskakująco (a jednak), wśród praktyk i zjawisk opisanych przez epidemiolożkę i dziennikarkę, podczas epidemii Eboli pojawiły się niepokojące praktyki i zjawiska: pieniądze i inne formy pomocy znikające, zanim jeszcze dotarły do wskazanych odbiorców, wadliwy sprzęt ochrony osobistej wysyłany do pracowników służby zdrowia leczących pacjentów z wirusem Ebola (z pełna świadomością, że jest nie taki, jak trzeba), praktyki konkurencyjne pomiędzy grupami badawczymi, takie jak zastraszanie i tajne gromadzenie danych, czy uniemożliwianie innym prowadzenia badań w terenie, itd. itp.

Gdyby wtedy opanować wirusa Ebola by się nie udało, dopiero mielibyśmy się z pyszna. O niczym innym przecież tak nie marzymy, jak o epidemicznej, wysoce śmiertelnej gorączce krwotocznej, na którą jest jeden niedoskonały lek i jedna szczepionka na etapie badań „polowych”.

Choć i w takiej sytuacji prawdopodobnie – bo taka nasza kultura – pojawiłoby się kilku redaktorów, co to mają swoje „zdanie oparte na racjonalnych przesłankach”. Nie zabrakłoby też chyba niestety speców od namawiania do obywatelskiego nieposłuszeństwa w dobie globalnego kryzysu i profesorów nauk dowolnych twierdzących, że „jak władza powołała epidemię, tak ją w pewnym momencie odwoła”. Oraz wszelkiej maści antyszczepionkowców i płaskoziemców. Tych rosnących w społeczną siłę przedstawicieli naszej cywilizacji nomen omen opartej na racjonalizmie i naukowo-technicznej.

Kiedy już Ebola przemknęła się przez kordony sanitarne i pojawiła w naszym zachodnim cywilizowanym świecie, miała w końcu swoją czołówkę w wieczornych dziennikach telewizyjnych. Co nie znaczy, że pojawiła się realna, globalna, oparta na faktach, skoordynowana odpowiedź świata na zagrożenie.

Autorki przyglądają się w swej książce, jak utrzymywanie „zakaźnego problem zdrowotnego” w tajemnicy, wielowymiarowa i wielopłaszczyznowa konkurencja, gdy potrzebna by była współpraca, oraz słaba koordynacja naznaczają ten i wszystkie poprzednie poważne kryzysy zdrowia publicznego. Za każdym razem możemy obserwować śmiertelne konsekwencje.

Kompetentni obywatele, nieudolna władza?

I nie wynikają one najczęściej z żadnego spisku. Na ogół to zwykła bylejakość. Nasza kultura masowego, ale zindywidualizowanego chaosu. Bezładne ciągnięcie przez każdego w swoją stronę. Sprzętu, który jest tak robiony, by „nie było warto go naprawiać”. Świata jednorazowego, w którym nie ma nic trwałego, a wartości też każdy ma własne. Oto współczesna uniwersalna odpowiedź na zagrożenie.

Współzawodnictwo, sabotaż, strach, obwinianie innych i dezorganizacja oraz szukanie spisku. Oto z czym mamy (według autorek omawianej książki) do czynienia podczas każdej epidemii i pandemii. Jak wielu specjalistów „od tych rzeczy” oraz liderów opinii typu Bill Gates, Sabeti i Salahi przewidywały w ciągu ostatniej dekady nadejście potężnego kryzysu zdrowia publicznego o podłożu zakaźnym. Jeden z recenzentów książki, Peter Piot, z London School of Hygiene and Tropical Medicine napisał: „Podczas epidemii i kryzysów widzimy to co w ludzkości najlepsze i najgorsze.[…] Ta książka daje nam ważną lekcję, krytycznie potrzebną, abyśmy się lepiej przygotowali do następnej epidemii.”

I jak? Jesteśmy przygotowani? My, obywatele? No bo władza to wiadomo, że nie. Zawsze można psioczyć na władzę i poczuć się lepiej. Za to my, zwykli ludzie, to jesteśmy wybornie przygotowani na epidemie tak intelektualnie, jak mentalnie. Oraz zdrowotnie. A mianowicie świetnie wiemy, co to wirus, jesteśmy idealnie psychicznie odporni na stres, gotowi do największych wyzwań, doskonale zorganizowani, dojrzali – dbamy na co dzień o to, by nie mieć cukrzycy typu II, chorób serca, nadwagi, nie używamy i nie nadużywamy oczywiście niczego złego, gimnastykujemy się i pijemy wyłącznie zdrowe ziółka...

To, że rządzący wykorzystują specjalistów (niegdyś byli to jasnowidze i objaśniacze snów, dziś naukowcy) do zwiększenia swojej (lub każdej kolejnej, niestety) władzy w czasie ratowania ludności z klęsk i opresji, to wiemy z Biblii, gdy siadamy poczytać historię Józefa Egipskiego. W siedem lat chudych zmienił Egipt z państwa wolnych ludzi w krainę masowego niewolnictwa, gdzie ludzie należeli do faraona. Wygrał ten, kto przewidywał przyszłość i miał moc postawić spichlerze.

Co nie znaczy, że bez owej podjętej przez faraona pod wpływem Józefa interwencji owi wolni Egipcjanie by przeżyli. Umarliby w większości. Oni i ich dzieci, a ich kości bielałyby na Saharze. Jak powiedziała Siostra Berna we wspomnianej już wcześniej „Seksmisji”: „Nieważne, kto wygrał. Ważne, kto przetrwał”. Więc tu się nie ma co podniecać, bo takie historie są stare, jak świat. Przynajmniej ów opisany.

Dość już tej ironii.

Awatary w wirtualnym świecie

Książka Sabeti i Salahi to oczywiście nie jest jedyne poważne, acz popularnie napisane i skierowane do masowego odbiorcy dzieło, pozwalające coś zrozumieć z procesów, którym dziś wszyscy ulegamy. Podobne myśli zawiera „Deadliest Enemy, Our War Against the Killer Germs” (Wydanie z 2017 roku – wszystko świeże i daje się znaleźć, ale kto to czytał zanim rozlał się COVID-19!?) jednego z najwybitniejszych epidemiologów świata, Michaela D. Osterholma.

Dzięki uprzejmości p. Jacka Staniszewskiego, który dokonał nieautoryzowanego tłumaczenia fragmentów stron 53-56, i my możemy się zapoznać z tymi – wydawałoby się oczywistymi, a odkrywanymi dziś konstatacjami tego uczonego. Jak te:

„Bez względu na to, gdzie mieszkamy, w przypadku ataku wielkiej pandemii będziemy w dużej mierze skazani na samych siebie. Jeden odizolowany przypadek wystąpienia wirusa Ebola wywołał w 2015 roku falę uderzeniową w Dallas w Teksasie. Co się wydarzy, jeśli Dallas i wszystkie inne miasta na świecie będą doświadczały tysięcy przypadków symultanicznie? Jeśli nawet pandemia jest «działaniem natury», wydaje się ona bliższa wojnie niż jakiejkolwiek innej katastrofie naturalnej. Tak jak podczas wojny, w czasie trwania pandemii codziennie odnotowuje się coraz większą destrukcję, bez możliwości powrotu do wcześniejszego stanu.”

Nie ma tu miejsca na zacytowanie dłuższych fragmentów, odsyłam do poniższego przypisu [4] i oczywiście całej książki. Naprawdę, mogliśmy się MASOWO przygotować, ale nasza powszechna kultura bycia i użycia takich zachowań nie promuje.

Przygotowanie bowiem wymagałoby myślenia w długiej perspektywie, posiadania rezerw na ciężkie czasy, zdolności do współpracy, słuchania specjalistów. A królują krótkoterminowe strategie i dojutrkowość, masowość konsumpcji powodującą zero rezerw i outsourcing w obszarach bezpieczeństwa (te nieszczęsne maseczki czy rękawiczki produkowane wyłącznie w Chinach), rozbuchaną konkurencję i zanik autorytetów, zwłaszcza naukowych.

Na przyszłość rokuje to źle. W ramach toczącej dziś świat pandemii nasze dysfunkcyjne społecznie podejście i zatomizowane wspólnoty uczyniliśmy jeszcze bardziej wirtualnymi, po tym, gdy przenieśliśmy je masowo do internetu. Funkcjonujemy jak awatary. Tu produkujemy (się), tu wchłaniamy informację, tu przeżywamy kulturę wysoką – jakby nawet bardziej, niż gdy była dostępna za biletem, w tzw. instytucji kultury, tu się uczymy i nabywamy nowych umiejętności. Tak często i gęsto, że niedługo liczba wykładowców internetowych przekroczy liczbę zdolnych do wchłonięcia ich lekcji. Tu także coraz bardziej przeżywamy religię i tu się „jednoczymy do czynienia dobra”.

Izolacja, unik, fatalizm

Od dawna żyliśmy już niemal bezdotykowo, teraz ten stan pogłębiamy, bo nie mamy innego wyjścia. Izolacja jest konieczna, nie mamy przed COVID-19 na razie innej obrony. Nasza kultura i cywilizacja już była zindywidualizowana, teraz dosłownie ulega gigantycznemu rozproszeniu. Była nakierowana na młodych, zdrowych, pięknych i bogatych.

Dziś to widać jeszcze wyraźniej – w wielu miejscach na ziemi brutalnie dano nam do zrozumienia, że będziemy musieli w tym roku opłakać więcej naszych dziadków. Starych, niedołężnych czy schorowanych ludzi. Musimy wobec nich dokonywać dramatycznych wyborów – mówi dzisiejsza kultura, cywilizacja.

Bo nie była gotowa na ten kryzys. Taka jej natura, że właściwie nie mogła być. Powstają też nowe wykluczenia znacznie głębsze, niż dotychczas – bo co teraz się dzieje z ludźmi, którzy w ogóle nie mają dostępu do internetu? Czy ktoś w ogóle wie i jakoś to sprawdza?

A gdyby SARS-COV-2 zabijał głównie rześkich 40-latków? Albo, jak wirus denga, zabijał głównie tych, którzy pierwszą nim infekcję przeszli łagodnie, niemal bezobjawowo? Też narzekalibyśmy, że – by zatrzymać pandemię – poświęca się bożka współczesnej cywilizacji, tego Molocha zwanego „rozwojem ekonomicznym”? A czy ktoś poważny zapewnił nas, że ten wirus z czasem nie zacznie się zachowywać jak denga?

Przecież prawie nikt jeszcze ponownie nie zachorował, więc prawdę rzekłszy… z naukowego punktu widzenia tego po prostu nie wiadomo, co będzie dalej. Prawdopodobieństwo, że tak się nie stanie, to nie pewność. Ten wirus jest pod względem odpowiedzi immunologicznej, objawów płucnych, zakaźności, zakresu występowania objawowego i bezobjawowego u różnych gatunków ssaków etc. jednym wielkim dziwadłem i na razie ciągle zaskakuje.

Postawiona przez chorobę pod ścianą niemal każda władza w obrębie naszej cywilizacji zupełnie racjonalnie zarządziła przymusową kwarantannę. I dziś z tego powodu wręcz internalizujemy postawy, które w długiej i globalnej perspektywie tylko się na nas zemszczą w kwestii walki z pandemiami przyszłości. Podczas gdy dramatycznie potrzebne są nam współdziałanie, aktywność i nadzieja, praktykujemy izolację, unik i – co nie daj Boże – fatalizm.

Książę i żebrak

Dałby jednak dobry Bóg, by powstawały liczne przeciwne temu masowemu prądowi ruchy czy inicjatywy. By z mediów społecznościowych nie wylewały się jedynie reklamy horrendalnie drogich maseczek czy odkażalników do rąk i powierzchni, sprzedawanych przez tajemniczych spryciarzy. By powstawały jednak wspólnoty – choćby ułomne, internetowe.

W Polsce to np. „VentilAid” z Krakowa, który już dziś jest globalną akcją: walczy pro publico bono i dzięki uporowi inżynierów i programistów zaprojektował ratujący życie i dostępny wszędzie prosty respirator wykonywany przez drukarki 3D. A także „widzialna ręka” – inicjatywa ludzi, którzy chyba chodzili do wspólnego ze mną przedszkola, skoro pamiętają, co to był harcerski ruch „niewidzialnej ręki”.

Pandemia uderza globalnie, ale wymaga zamknięcia granic. Zabija jednostki, ale ze swej zakaźnej natury poucza, że jesteśmy w ścisłym związku jedni z drugimi. Dotyka biednych i bogatych, nieznanych i celebrytów. Choruje książę i żebrak. Czy to da szansę na chociaż przypomnienie, jeśli już nie odbudowanie etosu wspólnego wysiłku, zbiorowego poświęcenia i powszechnej odpowiedzialności? Dałby jednak dobry Bóg.

– Magdalena Kawalec-Segond

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy

Przypisy:
[1] Pardis Sabeti – profesor biologii ewolucyjnej na Uniwersytecie Harvardzkim oraz immunologii i chorób zakaźnych w Harvard T. H. Chan School of Public Health. W 2015 roku Światowe Forum Ekonomiczne Przyznało jej tytuł „Young Global Leader”, a National Geographic Society uhonorowałlo ją tytułem „Emerging Explorer” Znalazła sie również na liście 100 Najbardziej Wpływowych Ludzi Na Świecie czasopisma „Time”. Laureatka wielu nagród naukowych.
[2] Lara Salahi – dziennikarka i producentka telewizyjna, związana z ABC News. Jest jedną z laureatek Nagrody Pulitzera w roku 2014, w grupie dziennikarzy “Boston Globe” nagrodzonych za materiały o zamachach bombowych w czasie Maratonu Bostońskiego. Wykłada dziennikarstwo w Endicott College.
[3] Miała ona miejsce w latach 2014-2018 w Afryce Zachodniej, a pojedyncze przypadki rozwleczono do innych krajów, w tym Hiszpanii, Wielkiej Brytanii i USA. Zanotowano wtedy w Gwinei, Liberii i Sierra Leone łącznie 28 tys. 616 przypadków zakażenia, w wyniku którego zmarło 11 tys. 310 osób. Wysoka śmiertelność, ale w porównaniu z grypą czy naszym nowym gwiazdorem – COVID-19, wirus Ebola nie zakaził wielu ludzi, nie szedł w miliony. Czy w dzisiejszej Afryce nie mógł się rozprzestrzenić? Wszak program szczepień uruchomiono pilotowo niemal 3 lata później. Pewnie mógł, ale nawet kulawo prowadzona kontrola zakażeń jest lepsza niż żadna. I wreszcie osiąga swój skutek, zwłaszcza, gdy walczymy z wirusem nie rozprzestrzeniającym się kropelkowo, jak SARS-CoV-2, tylko przez kontakt z płynami ustrojowymi, jak Ebola i jego łagodniejszy kuzyn – Marburg .