Tu z początku wszystko wyglądało podobnie. Po północy ktoś zadzwonił do drzwi mieszkania Krystyny Marszałek-Młyńczyk. Ta działaczka Stronnictwa Demokratycznego była drugim, obok Młyńczaka, członkiem Rady Państwa. I podobnie jak były szef SD, w 1981 r. straciła wysoką funkcję w stronnictwie – przedtem była sekretarzem Centralnego Komitetu. Podeszła do drzwi. Weszło dwóch oficerów.

– Bałam się strasznie – opowiadała później. – Byłam pewna, że mnie aresztują.

Ale oni pokazali jej jakieś pismo i oznajmili, że ma natychmiast z nimi iść.

Dość podobnie wyglądało to w przypadku Ryszarda Reiffa, przewodniczącego Stowarzyszenia „Pax”, licencjonowanej przez władze organizacji „świeckich katolików”. On sam opisywał te wydarzenia w swoich wspomnieniach. Do niego czarną wołgą przyjechali podpułkownik i major. Reiff otworzył im, ubrany w piżamę i szlafrok.

Podpułkownik pokazał mu pismo. Oznajmił, że nie może mu go dać; Reiff musi je przeczytać przy nim. Szef „Paxu” poszedł po okulary i wreszcie zobaczył przywieziony dokument. Zaproponował, że przyjedzie swoim samochodem za pół godziny, ale podpułkownik zaoponował, mówiąc, że mogą być problemy z dojazdem. Reiff ubrał się więc i po chwili wyszedł z domu. A niewiele później okazało się, że celem jego krótkiej, nocnej podróży jest Belweder. Bo właśnie Belweder był siedzibą Rady Państwa.

Nie wszyscy członkowie rady byli obecni. Zabrakło między innymi Młyńczaka. Pojawili się natomiast nieoczekiwani goście – aż czterech generałów, w tym Tadeusz Tuczapski, sekretarz Komitetu Obrony Kraju i – jak się później miało okazać – jeden z głównych autorów przepisów o stanie wojennym. Przybył też wiceminister sprawiedliwości.

Wśród obecnych były trzy grupy. Pierwsza – to ci, którzy doskonale wiedzieli, co się szykuje, bo sami byli tych wydarzeń organizatorami: Barcikowski, Tuczapski i kilku innych, zapewne też Jabłoński. Druga: niewiele znaczący członkowie PZPR, którzy niezależnie od rozwoju wydarzeń gotowi byli bezwarunkowo poprzeć decyzje władz partyjnych. I trzecia: członkowie ZSL, SD, bezpartyjni, w tym tak zwani katolicy świeccy. Ich zachowanie pozostawało niewiadomą i wiele zależało od tego, czy zostaną wystraszająco nastraszeni. Ale oni i tak byli w mniejszości.

Po 1.00 w nocy

O pierwszej zaczęło się posiedzenie. Niestety, nie wiadomo, czy gdzieś zachował się stenogram; protokół mówi niewiele, trochę światła na przebieg obrad rzucają wspomnienia Reiffa i Barcikowskiego, a autor tego artykułu miał jeszcze okazję rozmawiać z Krystyną Marszałek-Młyńczyk (zmarła w 2007 r.). Przebieg obrad jest więc odtworzony i być może nie w pełni zgodny z tym, co się naprawdę wydarzyło.

Rozpoczął Jabłoński, zapowiadając wystąpienie Tuczapskiego. A ten wystąpił bardzo ostro. Mówił, że sytuacja w kraju jest dramatyczna, a siły kontrrewolucyjne podnoszą głowę. Grożą coraz to nowe strajki, do których podżega przeciwnik. Grożą zamieszki w samym środku zimy. Efektem – jego zdaniem – miała być całkowita destabilizacja państwa. A potem Tuczapski skonstatował, że politycy okazali się niezdolni do opanowania kryzysu. I dlatego wojsko postanowiło wziąć sprawę w swoje ręce. Generał zaproponował, by rada przyjęła uchwałę o wprowadzeniu stanu wojennego i żeby uchwaliła dekrety, zawierające odpowiednie przepisy prawne. W tym najważniejszy – dekret o stanie wojennym. Trzeba w tym miejscu powiedzieć, że projekty tych dokumentów członkowie Rady Państwa zastali leżące na stole obrad. Nie mieli czasu, by choćby pobieżnie je przeczytać.

Potem zabrał głos Ryszard Reiff. Opisy tego wystąpienia są w jego wspomnieniach. Przewodniczący „Paxu” zaprotestował przeciwko odrzuceniu możliwości rozwiązania konfliktu na drodze politycznej. Tak jak umowy, podpisane w Gdańsku, były sukcesem obu stron, tak stan wojenny będzie porażką obu stron – przekonywał. I dowodził, że energia społeczna, którą ujawniła klasa robotnicza, a szczególnie młode pokolenie, zostanie przez stan wojenny zniszczona. – Przekreślony zostanie najcenniejszy kapitał, jakim dysponujemy, czyli ludzkie zaangażowanie – mówił, dodając, że socjalizm utraci swoją bazę społeczną, co musi nieuchronnie prowadzić do pogłębienia rozdziału władzy od społeczeństwa. Reiff dodał też, że wojsko wkroczyło na właściwą drogę, podejmując w końcu 1981 r. działalność interwencyjną w terenie. Właśnie tym mogło zbudować sobie autorytet. – Niestety, teraz ten autorytet utraci, występując przeciw społeczeństwu – podsumował.

Po tym, jak Reiff zakończył swe przemówienie, Tuczapski dość nieoczekiwanie oznajmił, że skierowanie wojska w teren miało na celu właśnie przygotowanie stanu wojennego. Wtrącił się więc Jan Szczepański, bezpartyjny, profesor, socjolog, były wiceprezes PAN. Zasugerował, że należałoby też rozwiązać PZPR – jego zdaniem wtedy byłaby szansa, iż stan wojenny się uda. Ale Tuczapski odparł, że tego zrobić nie można w związku z zapisem konstytucyjnym o przewodniej roli partii.

Wypowiedziało się też kilku innych członków rady. Były członek Biura Politycznego KC PZPR Władysław Kruczek wezwał do jednomyślności, bo jego zdaniem, jeśli choć jeden z obecnych zagłosowałby przeciw, będzie to znaczyć, że stan wojenny służy przede wszystkim obronie władzy. Ale Reiff znów zaoponował, dowodząc, że uchwalenie stanu wojennego zmieni szansę na zwycięstwo w klęskę. I wskazał, że stan wojenny będzie kosztować. Chodziło mu zwłaszcza o zerwanie współpracy gospodarczej z Zachodem, co mogło uniemożliwić dokończenie inwestycji, rozpoczętych w poprzednich latach.

Wśród występujących była Eugenia Kempara, działaczka PZPR i była szefowa Ligi Kobiet. Jej przemówienie, wygłoszone w tonie bardzo ideowym, było płomienną obroną propozycji wprowadzenia stanu wojennego. Kempara dowodziła, że ktokolwiek występuje przeciwko stanowi wojennemu, staje po stronie kontrrewolucji, staje po stronie sił wrogich „ludowej ojczyźnie”. Podkreśliła, że to partia i tylko partia jest wyrazicielem woli klasy robotniczej. Tylko za pośrednictwem partii klasa robotnicza pożytkuje swoją energię. Mówienie, że socjalizm w Polsce traci swoją bazę społeczną, jest po prostu tezą kontrrewolucyjną – wskazywała. A wprowadzenie stanu wojennego jej zdaniem było po prostu słuszne.

W podobnym tonie, choć spokojniej i bardziej konkretnie wypowiedział się też Barcikowski. Z ubolewaniem zgodził się z twierdzeniem, że politycy nie zdołali zapobiec dramatycznemu konfliktowi, w jakim pogrążyła się Polska. Dlatego też – oznajmił – zdecydowanie popiera projekt dekretu o stanie wojennym, a także wprowadzenie stanu wojennego. I zaapelował o jednomyślność.

Ale potem znów głos zabrał prof. Szczepański. Oznajmił, że członkowie rady otrzymali projekty niesłychanie ważnych dekretów, których nawet nie mieli czasu przeczytać, zapoznać się z ich treścią. Powiedział, że nie będzie w stanie głosować „za”. A jeśli wojsko chce działać, to niech działa, ale bez upoważnień prawnych. – Niech po prostu zrobi porządek – podkreślił.

Ponownie włączył się Tuczapski, wskazując, że akcja wojska już się toczy, żołnierze przejęli kontrolę nad wieloma instytucjami, trwają zatrzymania osób zagrażających porządkowi prawnemu, zarówno spośród wrogów władzy ludowej, jak i tych, którzy w przeszłości sprawowali wysokie urzędy, ale sprzeniewierzyli się wyzwaniom, jakie były przed nimi stawiane. I jego zdaniem tylko Rada Państwa mogła nadać tym wszystkim działaniom ramy prawne.

Wypowiedziała się też Krystyna Marszałek-Młyńczyk. Powiedziała, że nie wie jak ma głosować, bo nie ma żadnej możliwości skontaktowania się z kierownictwem swojego stronnictwa. Zasugerowała, że wstrzyma się od głosu. I wtedy ostro zareagował Jabłoński, mówiąc do niej „dziecinko”. Oznajmił, że w ogóle nie ma o czym mówić, a ona nie powinna w ogóle się sprzeciwiać. – Po prostu się przestraszyłam – opowiadała później.

Przed 2.00

A potem zabrał głos naczelny prokurator wojskowy, gen. Józef Szewczyk. Przedstawił projekt kolejnego dekretu – o postępowaniach szczególnych w sprawach o przestępstwa i wykroczenia w czasie obowiązywania stanu wojennego, wprowadzającego m.in. postępowanie doraźne. Kolejne projekty dekretów dotyczyły przekazania niektórych spraw sądom wojskowym oraz abolicji wobec sprawców niektórych przestępstw. A następnie Henryk Jabłoński zarządził głosowanie. Ryszard Reiff zagłosował przeciw, Jan Szczepański wstrzymał się od głosu, Krystyna Marszałek-Młyńczyk razem z pozostałymi członkami zagłosowała „za”. I tak zakończyło się to najważniejsze w dziejach Rady Państwa PRL posiedzenie. Trwało zaledwie godzinę.

Kazimierz Barcikowski był chyba jedynym z członków rady, który miał konkretne zadanie do wypełnienia, wyznaczone przez Jaruzelskiego – udania się do prymasa Józefa Glempa i poinformowania go o stanie wojennym. Pozostali wrócili do domów samochodami milicji. Po drodze widzieli z pewnością i żołnierzy, i transportery opancerzone, i kolumny milicji. Wojsko i milicja faktycznie rozpoczęły działania dużo wcześniej, niż Rada Państwa cokolwiek uchwaliła – z pewnością jeszcze przed północą.

Większość członków rady pozostała na swoich stanowiskach do końca kadencji, czyli do listopada 1985 r. Reiff został odwołany ze stanowiska już w 1982, w tym samym roku z rady odszedł też prof. Szczepański. Krystyna Marszałek-Młyńczyk odwołana została rok później. I w istocie była to dla nich kara za ich zachowanie w nocy 13 grudnia 1981 r.

Po 1989 r. podejmowano próby postawienia członków Rady Państwa, którzy zagłosowali za dekretami o stanie wojennym, przed Trybunałem Stanu. Fakt był bezsporny: rada naruszyła Konstytucję PRL – dekrety mogła uchwalać tylko poza sesjami Sejmu, a taka sesja właśnie trwała. Ostatecznie jednak do tego nie doszło. Natomiast Trybunał Konstytucyjny w 2011 r. uznał dekrety uchwalone 13 grudnia 1981 za nielegalne, sprzeczne zarówno z Konstytucją PRL, jak i Międzynarodowym Paktem Praw Osobistych i Politycznych z 1966 roku.

Czemu to posiedzenie wyglądało tak właśnie – w sumie nijako, bez większej dyskusji, w zasadzie zatwierdzające to, co postanowił Jaruzelski i jego współpracownicy? Przede wszystkim dlatego, że od czasu powstania Rady Państwa, czyli od 1952 r., była ona ciałem pozorującym władzę państwową. Bo tak naprawdę ta władza znajdowała się zupełnie gdzie indziej – stanowiło ją Biuro Polityczne KC PZPR.

Na dokładkę w przypadku rady uchwalającej stan wojenny, wybory jej członków (dokonywał ich nowo wybrany Sejm) odbyły się w kwietniu 1980 r., a więc na kilka miesięcy przez tamtym Sierpniem. A potem zmieniło się bardzo wiele, w tym władze PZPR i obu „stronnictw sojuszniczych”. Mimo to w radzie zaszło bardzo niewiele zmian – w grudniu 1980 r. odszedł były I sekretarz KC PZPR Edward Gierek, a nieco wcześniej były sekretarz KC Zdzisław Żandarowski. Ci, którzy pozostali, poza wybranym do rady pod koniec 1980 r. Barcikowskim, wiedzieli doskonale, że nie będą już uczestniczyć w podejmowaniu jakichkolwiek kluczowych decyzji. Te zapadały całkowicie poza nimi.

Choć tak naprawdę o 1.00 w nocy 13 grudnia 1981 r. mieli władzę ogromną. I z niej skorzystali – w sposób, jakiego życzył sobie tego Wojciech Jaruzelski i jego ludzie. Bo tak ta instytucja została skonstruowana. Nie przewidziano dla niej nawet cienia samodzielności.

– Piotr Kościński

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy