Radca handlowy stanowczo sprzeciwił się, żebyśmy reklamowali w Iranie samochód produkcji żerańskiego FSO. Co prawda wcześniej udało mu się sprzedać tysiąc warszaw irańskim taksówkarzom i w Polsce ekscytowano się tą transakcją, jednak przed jego irańskim biurem rozgrywały się dantejskie sceny, gdyż w tamtejszym klimacie auta szybko odmawiały posłuszeństwa. Żądano zorganizowania serwisu oraz części zamiennych, których „zapomniano” przysłać.

W Teheranie spotkaliście osobliwego Polonusa.

Izaak Zakhaim był przedstawicielem szwajcarskich firm zegarkowych na teren Persji. Trafił tam via Rosja w roku 1942 i osiadł. Do Izraela nie zamierzał się przeprowadzać, gdyż stwierdził: „Cały ten Erec Izrael to jest jakaś podejrzana firma, wymyślona przez starego wariata Herzla i amerykańskich Żydów, którzy na wszystkich Żydów jeszcze większe nieszczęście sprowadzą, niż ten cały zbój Hitler. One we wojnę, za morzem bezpiecznie siedząc, na nas się wypięli, jak moja rodzina i inne w getcie ginęli, a teraz niby takie troskliwe się zrobili”. Powiedział nam, że przekazał poselstwu PRL pięć złotych zegarków – datek na odbudowę Warszawy, do której jednak nie chciał wracać, bo po pierwsze nie miał do kogo, a po drugie – po pobycie w Rosji przekonał się, jaki jest stosunek komunistów do własności prywatnej.



Kolejnym etapem podróży był Afganistan.

Zaproszono nas tam do teatru, na pokaz miejscowej sztuki. Jej treść nie utkwiła mi w pamięci, w przeciwieństwie do reakcji widzów. Salę wypełniała ponad setka brodatych mężczyzn ubranych w białe dhoti i turbany. Każdy przepasany był taśmą z nabojami, u boku miał sztylet, a pomiędzy kolanami ściskał karabin. Po obu stronach sceny, za zasłonami z grubej blachy, stali policjanci. Lufy ich karabinów były wymierzone w publiczność. Strzegli bezpieczeństwa artystów, ponieważ bywało, iż rozemocjonowana fabułą widownia włączała się do akcji, rzucając nożami lub strzelając do aktorów odtwarzających czarne charaktery.

Polskie poselstwo w Kabulu wydało bankiet na waszą część.

Przybyli ministrowie króla, dyplomaci, elita intelektualna... Dopiero po upewnieniu się, że wśród gości nie ma zbyt gorliwych wyznawców islamu, na stole pojawiły się oszronione butelki wyborowej. Tylko nieliczni nie rozcieńczali trunku, znaleźli się i tacy, którzy wlewali zawartość butelki do arbuza, a następnie wysysali alkohol z wykrojonych z owocu plastrów. Znacznie ożywiło to konwersację. Po godzinie byliśmy już ze sobą zbratani i wznosiliśmy okrzyki o odwiecznej przyjaźni między naszymi kochającymi wolność narodami.

W New Delhi waszym przewodnikiem był radca kulturalny ambasady, znany pisarz Wojciech Żukrowski.

Nakłaniał nas do jak najdogłębniejszego spenetrowania Indii, argumentując: „Jeśli tego nie zrobicie, nie liczcie na to, że będę przez palce patrzył jak bezprawnie tankujecie paliwo przeznaczone dla samochodu ambasadora. A jeśli zastosujecie się do mojej rady, to nie zauważę, jak nawet cysternę wlejecie w te wasze tajne baki.”

W Kalkucie poznaliśmy Stanisława Bujakowskiego, polskiego pilota, walczącego w latach 30. przeciw Japończykom w armii Czang Kaj-szeka, podczas II wojny światowej lotnika RAF-u, a potem – doradcę władz indyjskich ds. komunikacji powietrznej.

Czytałem książkę jego żony Haliny pt. „Mój chłopiec, motor i ja”, relacjonującą podróż jednośladem z Polski do Chin w połowie lat 30.

Pochodzący z Wileńszczyzny Bujakowski przekazał mi list do generała Tse, dowodzącego resztkami armii Czang Kaj-szeka, która po przegranej z wojskami Mao schroniła się w Birmie, skąd przez lata robiła wypady partyzanckie na terytorium skomunizowanej ojczyzny. Niestety, chociaż dotarliśmy do adresata, przesyłki nie udało się dostarczyć, gdyż wcześniej zatrzymali nas bojownicy wolnego państwa Szan – birmańskiej prowincji mającej tendencje separatystyczne – i spalili część bagaży, w tym egzemplarz „Portretu Doriana Greya” Oscara Wilde’a wraz z zapieczętowana kopertą ukrytą pod obwolutą.

Dlaczego wyprawa zakończyła się w Państwie Środka i czemu po powrocie do kraju nad ekspedycją zapadła cisza?

Ponieważ zaraz po przekroczeniu granicy trafiliśmy do chińskiego aresztu. Wprawdzie mieliśmy stosowne dokumenty wydane przez ambasadę chińska w Warszawie, lecz na miejscu okazały się one bezwartościową makulaturą. Kontakt z naszą placówką dyplomatyczną w Pekinie wymusiliśmy dopiero po kilku dniach głodówki. Wtedy oskarżono nas o „obrazę wielkiego narodu chińskiego”, w szczególności chodziło o głodówkę, która jest – jak nas poinformowano – „bronią proletariatu i można jej używać tylko przeciwko kapitalistom” (sic!). Odbył się nawet błyskawiczny proces przed trybunałem ludowym w Kunmingu. Skazano nas na 3 lata więzienia, lecz „biorąc pod uwagę odwieczną przyjaźń łączącą wielki naród chiński z narodem polskim” bezterminowo zawieszono wykonanie wyroku i pozwolono – pod uzbrojoną eskortą – dojechać do Kantonu. Tam wsiedliśmy na polski statek, toteż na ojczyzny łono powróciliśmy, po ponad półrocznej nieobecności, drogą morską. Ten chiński epizod przyczynił się do tego, że przez dekady o naszej wyprawie nie można było wspominać.

– rozmawiał Tomasz Zbigniew Zapert