Poezjo! Wracam do ciebie pokorny,
nie wyżebrawszy żadnej prawdy światu,
choć wiem,
żeś tylko kołami na wodzie.
… a możeś ty kołami, które wzbudził
plusk kamieni lecących z zaświata?…

Te słowa to jeden z piękniejszych fragmentów Koncertu egotycznego pióra Władysława Sebyły. Fakt, iż jest to twórca wciąż mało znany, jest dowodem, iż na naszą kulturę pada ciągle jeszcze cień stalinizmu. Znamy datę urodzin poety – 6 lutego 1902, data jego śmierci przez lata była… niecenzuralna, dziś – pozostaje nieznana. Tak jak i bliższe okoliczności jego śmierci.

Powstaniec śląski po zwycięstwie poszedł zdać maturę. Kim był?

Był poetą, ale nie tylko. Był ostatnim polskim twórcą renesansowym, polihistorem uprawiającym kilka sztuk. Malował i pisał od dzieciństwa – do czego przyczyniły się ambicje ojca – nauczyciela i kierownika szkoły w Kłobucku. Każdy z wydanych przez niego czterech zbiorów stanowił literackie wydarzenie.

Debiutował jak na „cudowne dziecko” dość późno: w 25. roku życia – Modlitwą zamieszczoną w zbiorze Poezje (1927, wspólnie z Aleksandrem Maliszewskim). W 1930 wydał wstrząsające Pieśni szczurołapa – uznane za „żeromszczyznę” w poezji, pełne współczucia dla cierpienia – ale i bezsilnego buntu. W 1934 ukazał się Koncert egotyczny, programowo opowiadający się po stronie poezji metafizycznej, ciemnej:
Apollinowa – cóż ty mi dajesz mowo?
Nazywaniem chcesz mi szukanie zastąpić?

Rok przed wojną ukazały się przedśmiertne – czego nikt wówczas nie przypuszczał – Obrazy myśli. W tym samym 1938 roku poeta został odznaczony Złotym Wawrzynem Polskiej Akademii Literatury. Był najpoważniejszym rywalem Gałczyńskiego i Czechowicza w walce o rząd dusz po epoce Skamandra. Wywarł do dziś niedoceniony wpływ na poetów następnych pokoleń: na Miłosza, Baczyńskiego, Borowskiego, Gajcego i innych.

Sebyła był też malarzem. Pejzażystą uwieczniającym jakieś sady i drzewa, ale także widoki Tatr, także domy na Helu. Malował również portrety krewnych i przyjaciół i – jak każdy skromny artysta – liczne autoportrety.

Byli w naszej kulturze twórcy, którzy jak Norwid czy Wyspiański łączyli poezję ze sztukami plastycznymi; Sebyła łączył ją z malarstwem i muzyką. W tajniki gry na skrzypcach wprowadzał go już w dzieciństwie ojciec. Sebyła tworzył też własne, wysoko oceniane kompozycje. Czasami zaskakiwał także przyjaciół melomanów „przekładami” utworów fortepianowych, zwłaszcza Szopena, na skrzypce.

I na koniec rzecz ważna, wśród współczesnych poetów rzadka: Sebyła był patriotą, czemu dawał wyraz z bronią w ręku. Tuż przed maturą poszedł do III Powstania Śląskiego, by walczyć o powrót Górnego Śląska do Polski. Po zwycięstwie wrócił do swego gimnazjum w Sosnowcu, by zdać ten urzędowy, szkolny egzamin dojrzałości…

Potem poszedł na studia do Warszawy, ukończył polonistykę – pracując równocześnie jako urzędnik Państwowej Kasy Oszczędności. Mieszkał w bursie, a nawet w dwóch – na Powiślu i przy Grójeckiej – i tam powstała większość jego wczesnych wierszy, także Opowieści o Stalowookim (proza i dramat, 1923), także sztuki Eros i Psyche (1924) i Bunt ludzi (1924) opatrzony podtytułem Strzępy niescenicznego dramatu. Wszystkie te dzieła pozostały w rękopisach.

Półsierota przebija się na salony. Początek drogi poetyckiej

Na forum ogólnopolskie wkroczył Sebyła dopiero podczas studiów w Warszawie. W roku 1924 włączył się do działań grupy literackiej Złocień, do której należeli także Gałczyński, Słobodnik i Maliszewski – też poeta, zarazem prezes Koła Polonistów na UW. Warto o tym pamiętać, gdyż na ogół wywodzi się rodowód Kwadrygi z gimnazjum Reja, do którego chodzili Dobrowolski, Bibrowski, Wernic i Kornblum. Poeci „od Reja” rzeczywiście wydawali w szkole gazetkę pt. „Kwadryga” i po połączeniu się grup młodych twórców wylansowali swój tytuł jako nazwę wspólnego pisma, którego numer 1 ukaże się w 1927 roku. Warto jednak pamiętać, że ton pokoleniu „Kwadrygi” nadawać będą przede wszystkim poeci zapomnianego przez polonistykę Złocienia: Sebyła i Gałczyński. Dopiero w dalszej kolejności wymienić należy Dobrowolskiego, po nim Piechala, który przybył z Łodzi, po nim zaś Bibrowskiego, w którego mieszkaniu mieściła się redakcja. W końcowej fazie, tak zwanej Nowej Kwadrygi, liderem grupy zostanie najmłodszy, najbardziej lewicujący – Lucjan Szenwald. Ta lewicowość i ta chęć bycia prymusem popchną go do zdrady i służby dla NKWD.

Pośpiech życia każe sprawy, nawet tak złożone i zwiewne jak poezja, zamykać w jakiejś jednej formule, w jakimś jednym haśle. Taką magiczną formułą zamykającą i otwierającą dzieło poetyckie Sebyły jest określenie „poezja zbuntowana”. Ten bunt miał przede wszystkim przesłanki natury społecznej. Młodość poety upływała dosłownie na marginesie życia stolicy; na doświadczenia socjalne nałożyły się doznania osobiste: półsieroctwo (matka zmarła, gdy miał 4 lata), konflikty z macochą, częste zmiany miejsca zamieszkania (Kłobuck, Będzin, Sosnowiec), życie w bursie i trudności w przebiciu się na strzeżone przez „warszawkę” salony. Prace literackie przerwie Sebyle dwuletnia służba w wojsku (1927–1928), potem dopiero przyjdzie względna stabilizacja.

W 1931 roku poeta podpisał protest w tak zwanej sprawie brzeskiej. Nie pociągnęło to żadnych konsekwencji, czasy były po prostu inne, sanacyjne. W końcu kwietnia Sebyła wyjechał na stypendium państwowe, dzięki któremu poznał kawałek Włoch i Paryż. Z wędrówek przywiózł sporo nowych utworów, między innymi Młyny. Po powrocie wszedł do redakcji „Znaku”, współpracował też z piłsudczykowskim „Pionem”. W 1935 roku otrzymał pracę w Polskim Radiu, gdzie prowadził audycję literacką. Rok później Sebyłowie (poeta ożenił się w 1928 roku) kupili parcelę w Magdalence, wybudowali domek letniskowy, do którego zapraszali przyjaciół.

W życiu poety zaczął się szczęśliwy, twórczy okres – który miał trwać… trzy lata.

Te przygody społeczne związane z wędrówką poety przez różne warstwy i kręgi polskiego społeczeństwa znalazły wyraz w wierszach porównywalnych z Kwiatami zła Baudelaire’a. Do tej grupy należą obrazki: Podwórzowy grajek, Ślepiec, Inwalida, Koń, także Górnicy i Suchotnicy – pomieszczone w książce wydanej wspólnie z Maliszewskim. Ich bohaterowie to chorzy, kalecy ludzie, pracujący nad siły, odtrąceni przez społeczeństwo, zapomniani przez Boga… Sebyła nie ograniczał się jednak do pojedynczych „obrazków”.

Stworzył XX-wieczną wersję legendy o szczurołapie z Hameln – Pieśni szczurołapa. Rozpoczyna te pieśni Ogłoszenie, będące trochę parodią politycznych agitek, a trochę nachalnej reklamy, po nim następuje dramatyczna Spowiedź szczurołapa, zaangażowaniem filozoficznym i ekspresją nawiązująca do buntu Konrada – choć imię Mickiewiczowego bohatera nie zostanie w utworze przywołane. Centralny fragment poematu stanowi symboliczna Fabryka, gdzie ziemia zostanie przedstawiona jako ogromny zakład, w którym błąka się ów tytułowy Szczurołap poszukujący Głównego Inżyniera – Boga. Obraz „hali fabrycznej”, w której rosną drzewa, a młyny potoków mielą granit, porfir i srebro poranków, zapowiada już panteistyczne, wizyjne utwory poety. Znakomitą literacko i filozoficznie pointą jest scena wyprowadzania szczurów ubranych we fraki, mundury i sutanny.

Warto jednak podkreślić oryginalność i „osobność” Sebyły w tym nurcie. Pacyfizm związany był na Zachodzie, zwłaszcza w Niemczech, z literaturą ekspresjonizmu. Brutalna i programowo antyliryczna liryka Franza Werfla łączyła pacyfizm z epatowaniem rekwizytami takimi jak kikuty kalek, ciała w okopach, ranni i konający w wojskowym lazarecie – protestując więc przeciw zezwierzęceniu człowieka, sama degradowała tegoż człowieka do materii, do kaleczonego przez innych ludzi mięsa. W zestawieniu z tym nurtem liryka Sebyły wyróżniała się zarówno dbałością o poziom estetyczny, jak i o poziom myślowy; programowy pacyfizm łączył się w niej z tradycją franciszkańską. Dałoby się też obronić twierdzenie, że Sebyła był jednym z pierwszych w Europie twórców poezji ekologicznej, broniącej przyrody przed człowiekiem.

Romantyk XX wieku, który widział „gwiaździsty but” nad Europą

Romantyzm to epoka o dwóch skrzydłach. Jedno, skierowane ku ziemi, to twórczość poświęcona problematyce społecznej, to program socjalizmu Mickiewicza i program „podnoszenia ludowego do ludzkości” głoszony przez Norwida. Drugie, skierowane ku górze, to poezja mistyczna Słowackiego, to zracjonalizowana metafizyka Józefa Hoene-Wrońskiego i upoetyczniona filozofia Augusta Cieszkowskiego. Sebyła jawi się nam jako rzucony w międzywojnie romantyk, a jego metafizyczna poezja nie przypadkiem jest spokrewniona z twórczością i Norwida, i Słowackiego. Wątek norwidowski to oczywiście Koncert egotyczny – poemat refleksyjny, którego tematem jest twórczość, jej sens w obliczu przemijania i śmierci. Z tradycji Słowackiego wywodzą się Obrazy myśli i oczywiście wiersze związane z życiem i z poetyckim testamentem naszego romantycznego twórcy – a więc Słowacki, Grób Słowackiego, a także nastrojowe Nokturny. Do tego metafizycznego nurtu dopisują się też ostatnie filozoficzne utwory Sebyły. Nie stanowią one antytezy jego poezji społecznej (polonistyka PRL mówiła nawet ustami Żółkiewskiego o „uwstecznieniu” poety) – są one jej dopełnieniem i uogólnieniem.

Poetycka metafizyka Sebyły przenosi na wyższy poziom problem obecności zła w dziejach, zderza moc zła z teorią głoszącą wszechmoc i wszechwiedzę Boga. Twórczość Sebyły to poetycka teodycea. Nieudane usprawiedliwienie Boga. Nagromadzenie pierwiastków zła, niemożność pogodzenia ich z dobrocią Twórcy, zwątpienie w ową dobroć – to stanowi przesłanki katastrofizmu Sebyły. Nie płynął on (jak u Witkacego) z politycznej intuicji przeczuwającej najazd barbarzyńców ze Wschodu, nie płynął też z lewicowego czy prawicowego profetyzmu socjalnego zapowiadającego bunt mas.

Ten katastrofizm wyrastał organicznie ze społecznej twórczości Sebyły i z filozoficznego uogólnienia jej problemów. Jako ilustrację należałoby w tym miejscu przywołać większość pisanych tuż przed wojną metafizycznych utworów Sebyły. Ograniczmy się do jednego, pozbawionego tytułu, wiersza o sile proroctwa. Miłosz nazwał ten utwór „ostatnim wierszem epoki”:

***

I znowu tupot nóg sołdackich
i grzmiących sotni gwizd kozackich,
gwiaździsty nad Europą but,
i mrowi się ludami wschód.

A na zachodzie werbli trzask,
rozgwar motorów z nieboskłonu
i krok miarowy – wzywa łask
boga mocniejszych batalionów.

Ojczyzno moja, a ty trwasz
w żelaznym pogrążona gwarze,
światowidową mroczną twarz
zwracając w cztery strony wraże.

I marzy ci się chleb i miód,
i szklane domy w rodnych sadach,
i szczęśliwości pełen trud,
pod gałęziami lip biesiada.

A niebo wokół się czerwieni,
ocknął się kontuszowy trup,
przystają mędrcy przerażeni,
opustoszały widząc grób.

I znów? Czy znów? Kołowrót dziejów
w płonący krąg porywa nas,
skończyły się sny kołodziejów,
stalowy szumi groźny las.

Żelazne dęby dudnią głucho,
toczy się mur, żelazny bór.
Nad konarami, zawieruchą
znów szumi wiatr, znów śpiewa chór.
O mój rozmarynie…

Ten wiersz nie wymaga komentarzy. A jeśli – to całej książki.

W kolejce po strzał w tył głowy… Śmierć poety

Ostatnie dni życia tego poety zawsze osnute były tajemnicą. Mówiono półgłosem o jego śmierci w Katyniu. Tę wersję upowszechnił też Miłosz w Traktacie poetyckim:

Ostatni wiersz epoki był w druku.
A jego autor, Władysław Sebyła,
Lubił wieczorem wyjąć z szafy skrzypce
Kładąc futerał przy tomach Norwida.
Haftki munduru wtedy miał rozpięte
(Bo na kolei pracował, na Pradze).
W tym swoim wierszu, jakby testamencie,
Do Światowida przyrównał ojczyznę.
Zbliża się do niej świst i werbli trzask
Od równin wschodu i równin zachodu,
A ona śni o brzęku swoich pszczół,
O popołudniach w hesperyjskich sadach.
Czy za to strzelą w tył głowy Sebyle
I pochowają go w smoleńskim lesie?

W latach siedemdziesiątych pojawiły się pogłoski, iż poeta zginął z oficerami wysłanymi na daleką Północ, na wybrzeże Oceanu Lodowatego. Wśród mieszkańców Dudinki, portu u ujścia Jeniseju, zachowała się pamięć o polskich oficerach, których ładowano na barki i odholowywano na ocean. Tam barki były dziurawione i porzucane wraz z jeńcami, czasem jednak utrzymywały się na falach, dopóki nie rozstrzelano ich pociskami kanonierek…

Faktów jednak było niewiele. Wiadomo było tylko, na podstawie relacji wdowy, Sabiny Sebyłowej, że tuż przed ogłoszeniem mobilizacji poeta otrzymał indywidualne powołanie do wojska. Żony nie było wówczas w domu, Sebyła pozostawił list datowany 28 sierpnia 1939 roku:

Kochana moja. Dostałem dziś o 18-tej kartę powołania. Nie mam sposobu, żeby Cię zawiadomić. (…) Jadę dziś o północy, tam gdzie było to przewidziane, tj. do Hancewicz (…).

W tym miejscu ślad się urywał. Pogłoski mówiły, że podobnie jak przyjaciel z poetyckiej grupy, Gałczyński, również Sebyła dostał się do sowieckiej niewoli. Gałczyński ocalał dzięki wymianie jeńców, został pognany do hitlerowskiego obozu i przeżył… Sebyła pozostał w ZSRR. W grudniu żona poety otrzymała kartkę ze Starobielska datowaną 29 IX 1939, częściowo zamazaną przez obozową cenzurę:

Kochana moja. Wątpię o tym, czy masz jakąkolwiek wiadomość o mnie, również jak ja nic o was nie wiem i niepokoję się waszym losem. (…) Byłem lekko ranny, już niemal zapomniałem o tym. (…) Gdybyś mogła i jeżeli warunki bytu ci pozwolą – przyślij mi sweter, rękawiczki, kilka chusteczek do nosa i zmianę bielizny. Można tu wysłać paczki do 8 kg (następna linijka zakreślona została kopiowym ołówkiem). Może przecież niedługo się zobaczymy.
Całuję mocno Ciebie i Macieja. Pozdrawiam Dziadziów.
Władek

Dla historyków najważniejszą w tej stereotypowej z konieczności kartce jest wiadomość, że po upływie dwudziestu lat poeta znów wziął udział w walkach – tym razem przeciw drugiemu z zaborców. Do rodziny Sebyły dotarła też kartka, o której nikt nie wiedział, że będzie ostatnim znakiem życia. Datowana ze Starobielska 9 III 1940, adresowana do Sabiny Sebyłowej – Warszawa, Brzeska 5 m. 54:

Kochana moja, nareszcie doczekałem się twojej kartki z dn. 26 II i czekam teraz na pozostałe listy. (…) Niezbyt wiele mam do powiedzenia o sobie, chciałbym za to więcej wiedzieć o Was. Jestem zdrów i czuję się jak dotąd zupełnie dobrze. Wiosna, która zaczyna się tu zwykle dość wcześnie, podobno w tym roku jakoś się opóźnia [podkr. BU]. Nic oczywiście nie piszę, ale rysuję trochę kolegów. Wyglądam aż za dobrze według mojego zdania. Maciej [syn poety – BU] by mnie pewno nie poznał, brodatego i wąsatego. Czytam trochę po rosyjsku i ukraińsku, gram w szachy, rozmawiam i rozmyślam. Czasem słucham muzyki przez radio, która tu jest dobra, ale dziwne to dosyć – bardzo mi ciężko słuchać, choć jak wiesz bardzo lubię muzykę. Następną kartkę napiszę prawdopodobnie w kwietniu… Gdybyś mogła wyślij mi Wasze fotografie.
Całuję Was mocno i czekam wiadomości.
Twój Władek

Następna kartka jednak nie nadeszła. Nie było dowodu, iż poetę dokądkolwiek wywieziono z łagru, nie było dowodu, że zginął, nadzieja na to, że żyje – tam czy gdziekolwiek w Sowietach – wydawała się z dnia na dzień coraz bardziej absurdalna. Władze PRL nie ośmieliły się prowadzić poszukiwań.

Dopiero od roku 1990, dzięki przetłumaczeniu dokumentów ujawnionych, a raczej milczkiem odtajnionych w Moskwie, zaczęła wypływać prawda o śmierci Władysława Sebyły. Są to wciąż tylko elementy porażającej mozaiki, które musimy układać – bez pewności, iż robimy to dobrze. Więc przede wszystkim: w sporządzonym przez NKWD, a pozbawionym daty wykazie akt więźniów, którzy opuścili Starobielsk, na s. 376, pod numerem 3 168 widnieje nazwisko Sebyły Władysława Michajłowicza – ur. 1902, ppor. rezerwy, redaktora. To jest jedyny urzędowy nekrolog poety. Jeńców ze Starobielska nie rozstrzelano w katyńskim lesie, nie było ich na barkach śmierci w Dudince. Zostali zamordowani w więzieniu NKWD w Charkowie albo wprost nad dołami w pobliskim lesie.

Zgodnie ze wskazówkami ekspertów medycznych NKWD strzelano w tył głowy. Przejście kuli przez rdzeń kręgowy powoduje skurcz mięśni i tym samym ogranicza krwotok. Z dokumentów wynika, że w Charkowie zamordowano co najmniej 3739 jeńców, w tym 9 generałów. Pochowani zostali w „VI rejonie strefy parkowo-leśnej”, półtora kilometra od wsi Piatichatki. Egzekucjami kierowali: naczelnik charkowskiego UNKWD major bezpieczeństwa P. Je. Safonow, jego zastępca kapitan bp P. N. Tichonow, komendant charkowskiego UNKWD starszy lejtnant bp T. F. Kuprij.

Brakującą część tej ponurej mozaiki pozwalają uzupełnić złożone w 1990 roku zeznania pracownika NKWD z Charkowa. Był to niejaki Mitrofan Syromiatnikow, urodzony w 1908 roku we wsi Zaporożnoje obwodu charkowskiego, członek KPZR, a w roku 1940 – starszy dozorca w więzieniu NKWD. Jego nazwisko znalazło się na liście pracowników nagrodzonych przez Berię premią 800 rubli „za wykonywanie zadań specjalnych”. Jego zeznania złożone przed polsko-rosyjską komisją zostały opublikowane w Polsce z niezrozumiałym, prawie pięcioletnim opóźnieniem, w „Wojskowym Przeglądzie Historycznym” (nr 1–2, 1995, w tłum. prof. Fryderyka Zbiniewicza i Aleksandra Feisiuka) – za którym przytaczamy fragmenty mogące rzucić światło na ostatnie chwile Sebyły.

Mniej więcej w maju 1940 r. do wewnętrznego więzienia NKWD zaczęły napływać duże grupy polskich wojskowych. Zdarzało się – wspomina Syromiatnikow – że przyjmowałem Polaków i umieszczałem ich w celach. Z reguły w więzieniu przebywali oni krótko: dzień–dwa, czasem kilka godzin, po czym uprowadzano ich do piwnicy NKWD (…).
Kuprij umieścił w jednej celi nadzorcę Diewiatiłowa. Dał mu walizkę po to, by Polaków oszukiwać, niech pyta, kto z nich ma sowieckie pieniądze, niech je zda i wydaje im kwit… (…) Mieli walizki, walizki musieli zostawić (…), a jeśli któryś poprosił, to mu przynoszono z jego walizki konserwę albo słoninę. Polska słonina była wyjątkowo dobra, w puszkach…
– A czy każdy był przeszukiwany ?
– Tak, każdego rozbierali i rewidowali… pasy odbieraliśmy. (…) Rozbierali ich wtedy, kiedy doprowadzali ich tam do piwnicy… (…) Rozbierali się, zdejmowali płaszcze, a także bluzy wojskowe lub koszule. Nakrycia głowy też zabierali…
– Pan przyprowadzał, czy tylko zabierał?
– Miałem rozkaz przyprowadzać według listy. Przyprowadzam, tam duży skrajny pokój, tam stoją trzej ludzie, od razu związali ręce i wyprowadzali człowieka…
– Jak się zachowywali, kiedy wiązano im ręce? Nie sprzeciwiali się?
– Nic nie mówili. Po prostu: wiemy, co chcą z nami zrobić.

– Czy osobiście rozstrzeliwał pan polskich wojskowych?
– Uchowaj Boże! Jest taki rozkaz – tylko komendant [Kuprij – BU] to wykonywał.
– Ale przecież komendant sam nie mógł rozstrzeliwać wszystkich. Czyżby nie miał pomocników?
– Wyjaśniam: czy mu się ręka męczyła, czy nie, przez cały czas sam wszystko wykonywał. (…) Jeszcze jeden dozorca siedział w budce, gdzie przygotowywał, wówczas przecież nie było pistoletów, lecz nagany, przygotowywał nagany…
– Czy z miejsca, w którym siedział ten przygotowany, było słychać strzały, czy może były tam jakieś urządzenia izolujące?
– Strzały? Było słychać.
– Ile osób czekało w kolejce?
– Tylu, ilu przyprowadzano w kolejce. Może 5–6 osób. Dopóki tamtych nie zabiorą… Nie byłem w stanie patrzeć. Chciało się po prostu uciekać. Nas samych chcieli rozstrzelać. Przyprowadzają ich dozorcy, ręce związane, odprowadzili… Przyprowadzają na korytarz. Tam ja, przypuśćmy, stoję w drzwiach. Otwieram drzwi: „można?”. Stamtąd: „Proszę wejść”. Prokurator siedzi za stolikiem, obok komendant. Ten pyta: „nazwisko, imię, imię ojca, rok urodzenia i powiedział – „możecie iść”. Tu nagle „kłac” i poszedł, poszedł.
– To znaczy, kiedy się odwrócił, od razu do niego strzelano?
– Pamiętam, że strzelali, strzelali (…) On tylko krzyknął „ało”, my we dwóch powinni byli wskoczyć i zabrać [ciało] do oddzielnej celi. Komendant krzyczał „ało” – co znaczyło zabierzcie… (…). Płaszcze, czapki, brało się. Trzeba było przecież przykrywać ich, trzeba było im czymś owijać głowy. Rozumiecie, żeby ona nie krwawiła.
– A gdzie je owijaliście, na samochodzie czy?…
– Owijaliśmy natychmiast po rozstrzelaniu. Dwóch brało na nosze, a dwóch stało na samochodzie… Braliśmy ich stamtąd i układaliśmy na samochodzie, na przemian jednego głową w jedną stronę, a drugiego w przeciwną. I tak stopniowo do brzegu, ładowaliśmy około 25 do 30 osób.
– Z owiniętymi głowami?
– Tak. Potem tymi płaszczami, które zostawały, przykrywaliśmy ich. A potem wrzucaliśmy ich do dołu. Pasy zostawały w magazynie.
– Czy wszystkich rozbieraliście, czy zdarzało się, że wywoziliście ich także w ubraniach?
– Jak można było wywozić w ubraniu wierzchnim, przecież do prokuratora przychodził już rozebrany. W bluzie, spodniach, butach, kamaszach…
– Układaliście czy rzucaliście?
– Do dołów? Do dołów tak jak popadło. (…) Zrzucaliśmy nocą, w ciemnościach (…) bez oświetlenia… Dwóch ludzi stoi na samochodzie, biorą go, ale przecież nie będą go opuszczać do dołu, jak chowa się na cmentarzu.

Stypendysta Instytutu im. Piłsudskiego w Nowym Jorku i Editions Dembinski w Paryżu. Był działaczem opozycji niepodległościowej, m.in. twórcą Nowego Romantyzmu, współredaktorem wydawnictw podziemnych. W stanie wojennym jako działacz Solidarności został usunięty z pracy w Polskim Radio. Pracował jako kierownik literacki Teatru im. Szaniawskiego w Płocku, w 1984 w Warszawie jako zastępca red. nacz. miesięcznika „Poezja” – wyrzucony w 1986 r. za druk fragmentów „Czerwonej mszy”. W latach 1986–1988 współpracował z miesięcznikiem „Wiara i odpowiedzialność”. Publikował w berlińskim „Poglądzie”, łódzkim „Przedświcie”, „Tu Teraz” (podziemne pismo nauczycieli), piśmie „Słowo podziemne”, a przede wszystkim w wydawnictwach KPN. Redagował pisemka „Przyszłość Polski” i „Konfederata”. Od 2017 r. publicysta krakowskiego miesięcznika „Wpis”.

Otrzymał nagrody literackie im. J. Czechowicza i im. J. Słowackiego, Laur Posła Prawdy i tytuł Księcia Poetów. Dwukrotnie odznaczony Medalem Solidarności „Zasłużony w Walce o Niepodległość Polski i Praw Człowieka”, a także Krzyżem Wolności i Solidarności, Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski i Złotym Krzyżem Zasługi (za twórczość literacką i osiągnięcia w działalności społecznej). Otrzymał srebrny Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”, odznakę „Zasłużony Działacz Kultury” za pracę w podziemnym ruchu wydawniczym (1982-1989) i Medal Polonia Mater Nostra Est za patriotyczny charakter twórczości.