Ta historia ciągle się pisze i niewiele wiadomo na pewno. Nie tylko dlatego, że jako rodzaj ludzki nadal mamy przed sobą nieznaną nam, dłuższą lub krótszą przyszłość. Również dlatego, że przeszłość naszą, mimo olbrzymiej liczby odkryć z zakresu paleontologii, antropologii, archeologii, etnologii, genetyki molekularnej i badań nad językiem – kryją mroki. Wiadomo na pewno, że jesteśmy ssakami naczelnymi, spokrewnionymi najbliżej z linią szympansią wielkich małp człekokształtnych. Ze wszystkimi naczelnymi łączy nas odkryty w USA wymarły Purgatorius – rodzaj bardzo prymitywnego naczelnokształtnego (jeszcze nawet nie lemura) sprzed 65 milionów lat. Oczywiście mamy – jako gatunek i jako jednostki – wspólnego przodka ze wszystkim co żyje i co wymarło. Świadczy o tym wspólna dla wszystkich zbadanych dotąd przejawów życia na Ziemi metoda, w jakiej przechowują one w DNA kodującą ich metabolizm, rozwój i rozmnażanie informację genetyczną.

Bardzo skomplikowana sieć ewentualnych wzajemnych relacji pokrewieństwa między znajdowanymi skamieniałościami wysnuwana jest z trudnych do analizy różnic i podobieństw, na poziomie mocno niekompletnych szkieletów. A skoro nie można porównywać sekwencji ich DNA, to się analizuje metodami antropologii fizycznej tak wielkości osobników i ich czaszek, zwłaszcza zaś puszki mózgowej, jak i sposoby poruszania się. Gdzie istotne jest, czy np. małpa porusza się jeszcze sprawnie pomiędzy gałęziami drzew lub czy podczas poruszania podpiera się na kłykciach rąk. Dokoła nas przetrwało bardzo niewiele gatunków żyjących potomków owych wymarłych małp Starego Świata z epoki miocenu (23-5,3 mln lat temu), od których się wszystko dla nas zaczęło. Wszystkiego żyje dziś kilka wielkich małp człekokształtnych (orangutan, goryl, szympans) i jeden gatunek rodzaju Homo.

Tu warto zwrócić uwagę na terminologię w dziedzinie ewolucji człowieka – dziś głównie anglojęzyczną. Biorąc też pod uwagę, że „ostatni wspólny przodek” to koncept. Nie musimy mieć w rękach skamieniałości takiego stworzenia, a jego istnienie i datowanie jest dziś wysnuwane głównie z analizy sekwencji DNA żyjących obecnie potomków.

Mamy zatem przedmioceńskie małpy Starego Świata. Ich i nasz ostatni wspólny przodek żył ponad 25 mln lat temu. Wspólnie z ich dziś żyjącymi potomkami tworzymy grupę, zwaną małpy wąskonose, do której należą koczkodanowce (Cercopithecoideas; do nich należy rodzina współcześnie żyjących koczkodanowatych) i człekokształtne (hominoidy). Do człekokształtnych należą gibbonowate i człowiekowate (hominidy), a ich ostatni wspólny przodek z dzisiejszym gibbonem żył ok. 17 mln lat temu. Ok. 2 mln lat później pojawiają się tzw. hominidy, czyli, jak to określano dawniej, dwunożne człekokształtne. Należą tu wielkie małpy człekokształtne i ludzie. Stąd nasz ostatni wspólny przodek z orangutanem żył jakieś 15 mln lat temu. Wreszcie jakieś 11-12 mln lat temu pojawia się ostatni wspólny przodek dla linii prowadzącej do dzisiejszych goryli oraz wspólnego przodka szympansów i ludzi, który jest nieznany i żył (umówmy się gdzieś pośrodku wyżej wspomnianego zakresu, bo niby czemu nie, skoro konsensusu brak) 7,5 miliona lat temu. O linii prowadzącej wprost do rodzaju Homo (dziś noszą nazwę homininów) możemy mówić od co najmniej przełomu miocenu i pliocenu, czyli na pewno ponad 5,5 mln lat temu.

Ale dlaczego?…

To w naszej jako gatunku przeszłości, czasem bardzo odległej, kryją się odpowiedzi na liczne pytania. Dlaczego nasza stopa służy do chodzenia i biegania, a nie chwyta? Dlaczego nasza ręka potrafi i chwycić gałąź, i ulepić garnek, że o ewentualnym namalowaniu Mony Lisy nie wspomnę? Dlaczego precyzyjnie rozróżniamy rozliczne kolory, za to węch mamy słaby? Dlaczego nasz olbrzymi mózg myśli abstrakcyjnie i opracował systemy przekazywania informacji na odległość tak przestrzenną, jak i czasową, od mowy po pismo, a nawet wymyślił sztuczne inteligencje? Dlaczego nie mamy sierści, co czyni nas jedyną dziś żyjącą nagą małpą na Ziemi? Dlaczego zaczęliśmy przygotowywać nasze pożywienie w ogniu? Dlaczego w wielu miejscach globu jako dorośli nadal pijemy i trawimy mleko? Dlaczego z pietyzmem grzebiemy swoich zmarłych?

Nasi najbliżsi żyjący zwierzęcy krewni tego wszystkiego nie umieją. I jest im dobrze. Nasi najbliżsi wymarli krewni ludzcy umieli przynajmniej część tych rzeczy, a jednak już ich tu nie ma. Informacji szukamy dziś głownie wśród szczątków kostnych naszych przodków i w naszym własnym DNA, które przecież po nich odziedziczyliśmy. W każdym z nas znajdują się reminiscencje małpiej przeszłości. Nasza „wewnętrzna małpa” nie lubi np. upadać na kość ogonową, choć podobno pupa nie szklanka. Jest to doświadczenie boleśnie uświadamiające nam obecność w każdym z nas resztkowego ogona, choć, nawiasem mówiąc, małpy człekokształtne też nie mają ogonów.

Dlaczego poruszamy się na dwóch kończynach a nie na czterech, jak nasi najbliżsi żyjący małpi krewni oraz większość kiedykolwiek zamieszkujących naszą planetę zwierząt kręgowych zwanych czworonogami (Tetrapoda), od płazów po ssaki? Co w tym wypadku było czynnikiem doboru naturalnego, promującym wyprostowaną postawę, której śladów zawsze z takim zacięciem szukamy u naszych wymarłych przodków, analizując ich odnajdywane szkielety? Jak samica australopiteka sprzed 3,2 mln lat nazwana Lucy, znaleziona w 1974 roku w północnej Etiopii. Choć jej czaszka wyglądała „małpio”, to bez wątpienia chodziła na dwóch nogach. Rozpoznajemy to i po kolanach ukształtowanych tak, że były ku sobie zbliżone, oraz po kształcie miednicy. Małpy zaś mają nogi proste i kolana od siebie odległe, co uniemożliwia im długotrwałe chodzenie na tylnych kończynach.

Skąd to się wzięło, pozwala wywnioskować inna legendarna już skamieniałość sprzed 4,4 miliona lat, znaleziona 20 lat później i niecałe 100 kilometrów od Lucy, nazwana Ardi (od Ardipithecus). Ta, w przeciwieństwie do Lucy, żyła w gęstszym lesie. A jednak jej krótka i szeroka u góry miednica świadczy o tym, że chodziła na dwóch nogach, choć jeszcze nie tak sprawnie, jak my. Budowa miednicy Ardi pozwalała jej jednak równie swobodnie wspinać się na drzewa. Zresztą w przeciwieństwie do Lucy i do nas, Ardi miała w pełni chwytny paluch stopy, co pozwalało jej nadal poruszać się wśród gałęzi. Ani Ardi, ani Lucy nie chodziły, jak dzisiejsze szympansy, wspierając się na kłykciach ręki.

Za dwunożność jednak płacimy niezwykłymi obciążeniami naszego unikatowego na skalę światową, wygiętego w literę S kręgosłupa. Co każdy odczuwa, gdy go krzyż boli lub, co nie daj Boże, dysk wypadnie. Na dwóch nogach znacznie też łatwiej stracić równowagę niż na czterech (co może się dla nas, zwłaszcza w starszym wieku, zakończyć dość tragiczne). Wie o tym każdy solidnie podchmielony, a instynktownie wyczuwa to raczkujące niemowlę, zanim odważy się wstać. Gdybyśmy jednak nie stanęli na nogi, nie uwolnilibyśmy rąk. A ręce wolne i zdolne działać w sposób skoordynowany, niezależnie od nóg, przy głębokiej współpracy z mózgiem, mogą zrobić narzędzia, uprawić pole, ulepić garnek i namalować Monę Lisę. Że o wykonaniu operacji neurochirurgicznej nie wspomnę. Uczynić sobie Ziemię poddaną. Stworzyć cywilizację.

To wymagało także mózgu doskonalszego niż mają pozostałe ssaki. Mózgu, który wykształciły naczelne będące naszymi przodkami. 40 procent naszego małpiego mózgu jest zaangażowane w widzenie, a specjalny niemały region ciemieniowy zaangażowany jest wyłącznie w koordynację oko-ręka. Cywilizacja, którą stworzyliśmy, dowodzi jednak niezbicie, że czymś się od małp różnimy. Będzie nam być może niemiło usłyszeć, że trzymiesięczny makak spokojnie pokonuje trzymiesięcznego człowieka w teście psychologicznym sprawdzającym stałą obecność obiektu. Co to takiego? Otóż każdy z nas wie, że prezenty gwiazdkowe będą pod choinką, tylko teraz są gdzieś schowane. Innymi słowy, zdolni jesteśmy do przekonania, że „nie widzę tego, ale to jest”, bo widziałem to uprzednio, zanim zostało schowane. Jednak takich reakcji psychologicznych musimy się dopiero nauczyć. I tu małpy, jeśli chodzi o tempo owej nauki, biją nas na głowę.

Nasze dzieciństwo i zależność od rodziców trwają dłuuuuugo. Właściwie powinno nam to ewolucyjnie zaszkodzić – bo dzieciństwo to słabość wobec drapieżnika, nieporadność w zdobywaniu pokarmu, podatność na choroby. Ale… im dłużej jesteśmy dziećmi, tym de facto dłużej się uczymy. Dłużej nabywamy kolejnych i kolejnych nowych umiejętności, nowych wiadomości, nowej mądrości. Nienarażeni, że nas w tym czasie zaraz coś pożre, bo zajmują się nami troskliwie rodzice. Nas mózg zaś – znów: co do wielkości przypadającej na jednostkę masy ciała, unikat na skalę światową – ma 86 miliardów neuronów w samej swej korze, która zajmuje się myśleniem, kojarzeniem, magazynuje niejako naszą pamięć i osobowość. Neuronów połączonych ze sobą w niespotykanie gęstą sieć wymiany informacji. Co do planu budowy, nie różni się on od mózgu nie tylko innych ssaków łożyskowych, takich jak np. owadożerne nietoperze czy gryzonie, ale nawet ryb. Podstawowe geny kontroli rozwoju tego organu działają już u niewątpliwie bezmózgiego lancetnika – jednego z najprymitywniejszych strunowców.

Mózg – trampolina do świata geniuszu

Diabeł tkwi w szczegółach, zwłaszcza szczegółach kory mózgowej. Rozwój tej struktury kontrolują geny właściwe tylko człowiekowi. Mają one za zadanie sprawić, by kresomózgowie (u naszych przodków oddychających jeszcze skrzelami struktura odpowiedzialna zasadniczo za kontrolowanie doznań węchowych) rozrosło się do gigantycznych rozmiarów. Geny owe mają za zadanie zmusić macierzyste komórki neuronów kory mózgowej do nieznanego nigdzie indziej poziomu proliferacji, czyli powstawania kolejnych i kolejnych pokoleń komórek rozwijających się ostatecznie w neurony.