Tradycyjna medycyna chińska (TCM) ma 4 tys. lat, a od co najmniej dwóch weszła w okres klasyczny, czyli jest, jaka jest – osiągnęła pełnię. Było cesarstwo i upadło, przyszedł Przewodniczący Mao i umarł, przyszedł Przewodniczący Ping i zwesternizował Chiny, pociągnąwszy je na sam niemal szczyt światowej potęgi, a ona… Trwa, tylko minimalnie zwesternizowana w ostatnim ćwierćwieczu i to głównie poza granicami Chin.

Oczywiście, gdy pojawia się coś nowego, jak np. COVID-19, to największe autorytety TCM spotykają się, by ustalić, z jakim zaburzeniem równowagi organizmu mamy do czynienia i stosownie do tego dobrać terapię. Po długich naradach – rzecz jest bowiem nietrywialna, skoro objawy bywają tak różne, a przebieg choroby trudny do przewidzenia – ustalono, że COVID-19 to „syndrom zimna i wilgotności”. W szpitalach Wuhan powszechnie zastosowano zalecenia specjalistów TCM i uzyskano wysoki, około 50-procentowy poziom skuteczności, to znaczy połowa chorych po mniej więcej 10 dniach opuszczała szpitale jako wyleczona [1]. Tę historię opowiedział mi polski farmaceuta i fitoterapeuta Bartosz Jemioła[2], inspirujący się w swej pracy etnobotaniką, a zatem tradycjami zielarskimi różnych regionów świata, w tym zwłaszcza Chin.

Dowód w tej sprawie jest anegdotyczny, żadne bowiem zachodnie czasopismo medyczne nie przyjęłoby – na razie – poważnych opracowań opartych o to, jak komu „podnoszono Qi”, czy też „obniżano yang” za pomocą tradycyjnych preparatów ziołowych o nie zawsze znanym składzie chemicznym. Ale… Już w maju 2019 roku, czyli jak dziś mówimy – w przededniu pandemii, Światowe Zgromadzenie Zdrowia, organ zarządzający WHO, formalnie zatwierdził najnowszą wersję swojego wpływowego, globalnego kompendium [3], które po raz pierwszy zawiera rozdział poświęcony tradycyjnej medycynie chińskiej.

Co to praktycznie oznacza? Że TCM, pod wpływem chińskiego lobby w WHO (jak to sugerowała niegdysiejsza reklama PZU: „duży może więcej”) została włączona do głównego nurtu globalnej opieki zdrowotnej. W tym do strumienia pieniędzy na badania, programy profilaktyki etc. Wreszcie do systemu refundacji diagnozy i terapii funkcjonujących w wielu krajach zachodnich, pozostających nadal pod wpływem geopolitycznym płynącym z innego bieguna.

„Toksyczna” i „zagrażająca zwierzętom typu tygrys, łuskowiec, nosorożec”

Krytyka, która ze strony zachodnich uczonych, medyków i czasopism fachowych spadła wtedy na WHO, była rozmiaru sporego tsunami. Sformułowania, że „WHO przeoczyła toksyczność niektórych leków ziołowych i brak dowodów na ich działanie”, czy że jak twierdzą obrońcy praw zwierząt, „będzie to jeszcze bardziej zagrażać zwierzętom typu tygrys, łuskowiec, niedźwiedź i nosorożec, których narządy są wykorzystywane w TCM”, były najłagodniejszymi ze stosowanych w zachodnim medycznym świecie. Krytycznie o rzeczy całej wypowiedziały się w swych komentarzach odredakcyjnych czasopisma fachowe i popularyzujące naukę, od „Science” po „Scientific American”, który nazwał ten ruch „rażącym błędem w myśleniu i praktyce medycyny opartej na faktach” – znanej nam w Polsce bardziej jako „konwencjonalna”.

Faktem jednak pozostaje, że tzw. świat zachodni od co najmniej pół wieku stosuje coraz więcej różnorodnych „chińskich ziółek”, za których aplikowanie cierpiącym biorą się specjaliści mniejszej lub większej klasy, niepochodzący z Państwa Środka. Można rzec zatem, że mleko już dawno się rozlało, a WHO „klepnęła” status quo, nie zaś go generuje.

Czy 4 tys. lat tradycji może się mylić i musi się legitymizować „badaniami klinicznymi 1., 2. i 3. stopnia, prowadzonymi metodą podwójnej ślepej próby”? Oto jest pytanie. Spojrzałam na nie – zwłaszcza w kontekście fitoterapii – najpierw w perspektywie historycznej, bo ona ma szansę nam tu coś wyjaśnić, zanim w rozmowie z Bartoszem Jemiołą zaczęliśmy się zastanawiać, jak „po zachodniemu” ująć, co to qi (czyt. „czi”), meridiany, yin-yang etc. Nie da się tego bowiem tak po prostu przetłumaczyć, do czego jeszcze powrócę.

W medycynie zachodniej jest etap przednaukowy: półmityczny Asklepios, Hipokrates i szkoła z Kos oraz powstanie medycyny humoralnej, zrywającej z koncepcją choroby jako woli czy kary bogów, Arystoteles i jego filozofia naturalna, czyli wiedza o ogólnej budowie świata z czterech „elementów-żywiołów” [4], Paracelsus, dla którego nic nie było ani trujące, ani lecznicze, bo wszystko zależało od dawki – zatem cała długa, od głębokiej starożytności ciągnąca się po koniec XVIII wieku epoka medycyny obserwacyjnej. Gdzie terapie i profilaktyczne diety były oparte o koncepcje czterech żywiołów i humorów. Na Zachodzie, w którym zaistniał prąd myślowy zwany oświeceniem, powstaje jednak metoda naukowa oraz z czasem medycyna oparta na faktach. Pierwsze nieoficjalne i oficjalne sekcje zwłok, idące z czasem w tysiące, konsekwentny rozwój patoanatomii oraz chirurgii, zaczyna się izolowanie „substancji czynnych” z ziół i minerałów oraz synteza chemiczna leków, a wreszcie poszukiwanie eksperymentalne przyczyn chorób: postulaty Roberta Kocha i zakaźnictwo, antyseptyka i wakcynologia, diagnostyka mikroskopowa i patocytologia, odkrycie chromosomów i patogenetyka itd.

W medycynie zachodniej od grubo ponad stu lat nie chcemy terapii, o których nie wiemy, dlaczego działają, nie chcemy efektu placebo, unikamy toksyczności ogólnoustrojowej. Zanim wejdziemy do kliniki, musimy wykonać doświadczenia na komórkach i na zwierzętach, stosujemy wyszukane metody statystyczne, aby policzyć skuteczności, synergizmy i antagonizmy leków. Korzystamy z wielu aparatów diagnostycznych i żywimy przekonanie, że im głębiej zajrzymy do wnętrza człowieka (po poziom biochemiczny czy genetyczny), tym lepiej zrozumiemy chorobę, a zatem będziemy w stanie leczyć ją przyczynowo, a nie objawowo.

Nic takiego w rozwoju medycyny chińskiej nie miało miejsca. To, co się wydarzyło przez te 4 tysiące lat, nie wiązało się z żadnym filozoficznym przełomem, podejście nie uległo zmianie. Postęp polega na dokładaniu kolejnych, szczegółowych, czasem sprzecznych pomiędzy autorami recept. Jednak ich koncepcja i struktura muszą się zmieścić w tej podstawie, którą dali „ojcowie założyciele” w kanonicznych tekstach: „Kanon medycyny Żółtego Cesarza” i „Traktat o uderzeniach zimna”. W jakimś sensie zatem – jeśli chodzi o proces rozwojowy – przypomina to raczej religię niż naukę, zakorzenia się zaś głęboko w taoizmie i konfucjanizmie. Zbiory ksiąg gromadzonych od setek lat w bibliotekach takich, jak cesarska, pieczołowicie kopiowanych, z dopiskami na paginach, z dwoma–trzema dziełami, które są fundamentem. Dopiero pojawienie się w Chinach około 200 lat temu „białych diabłów” wywołało konfrontację z medycyną Zachodu. Chińczycy byli jej jeszcze do niedawna bardzo niechętni i uważali za trucicielską i zwodniczą.

Bartosz Jemioła rozmawiał ze mną o TCM z pozycji kształconego na polskich uczelniach magistra farmacji. Uwaga o tyle ważna, że w zachodnim szkolnictwie medycznym fitoterapie są nauczane szczątkowo lub wcale – przedmioty takie, jak farmakognozja to niemal nasza specjalność. Na marginesie: w świecie „prawdziwego Zachodu” (w którym my jesteśmy „Osteuropą”) ziołolecznictwo to niemalże czarodziejstwo. Aczkolwiek nie ma problemu, by z powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego pokrywać w Niemczech czy we Francji (gdzie ziołolecznictwa, jako „guseł” zakazał podczas swych rządów marszałek Filip Pétain) koszt znacznie mniej od fitoterapii osadzonych naukowo praktyk, jak homeopatia czy biorezonans.

Wracając do Qi, Bartosz Jemioła starał się wyjaśnić mi je w oparciu o pojęcia znane nam w swej mocno uproszczonej formie ze szkoły, jak np. równanie Einsteina E=mc²: „Einstenowskie twierdzenie o równoważności masy i energii to dla mnie droga do wytłumaczenia, czym jest Qi. Qi jest zarówno aspektem energetycznym, jak i materialnym. Qi jest w ciągłym ruchu i może się kondensować, przyjmując postać materialną. Zwiększona dyspersja Qi oznacza dematerializację”. Materialną formą Qi jest Xue. Ta forma ma do wykonania określone i niezbędne do życia funkcje. W uproszczeniu bywa to tłumaczone jako „krew”, ale…. W zakres Xue może wchodzić także na przykład, limfa, płyn tkankowy oraz płyn mózgowordzeniowy.

Według TCM, Qi krąży przez kanały zwane meridianami, które mają rozgałęzienia powiązane z różnymi organami ciała. Współczesna nauka twierdzi, że nic takiego w naszym organizmie nie ma, ale jednocześnie w 2018 roku odkrywa nowy, gigantyczny organ ludzki zwany interstitium, który co najmniej na pierwszy rzut oka robi wrażenie, jak z opisu meridian – gdyby miały one sens anatomiczny. No ale przecież nie mają, bo nie w anatomii clou, lecz w identyfikacji jednostek funkcjonalnych (które regulują trawienie, oddychanie, starzenie się itp.). Na to, by uznać, że jakieś punkty w stopie korelują z pracą serca czy nerek, medycyna zachodnia potrzebuje dowodu empirycznego, a nie tradycji, tak już jest skonstruowana. Co nie znaczy, że nie warto dbać o stopy (np. odwiedzać pedologa) i że ich masaż nas nie relaksuje.

Uzyskawszy zachodnią edukację ciężko bez dyskusji uznać, że gdy wbijemy sobie igiełkę pod kciukiem, to przestanie nas boleć ząb, nieprawdaż? Poza tym nie rozwiąże to problemu próchnicy, a w naszym sposobie myślenia na tym nam właśnie zależy. Aczkolwiek, gdy boli tak palec, jak i głowa, a także np. przy wysiękach i krwotokach prawidłowo zastosowana akupunktura pomaga, co wiem z własnego doświadczenia. Zatem nawet medycyna zachodnia godzi się wprowadzić terapie bólu akupunkturą, np. w opiece nad ciężarną, gdy zakazane jest przyjmowanie wielu środków przeciwbólowych – tak jest np. na pograniczu francusko-niemieckim, gdzie ubezpieczenie zdrowotne pokrywa częściowo koszt seansów akupunktury zleconych przez lekarza ginekologa. Tylko trudno nam naukowo ustalić, dlaczego to może działać. Badania trwają, trudno tu jednak zastosować tak klasyczną metodę „podwójnej ślepej próby” bez żadnych tricków – bo jakże leczony ma nie wiedzieć, że mu się igły wbija w ciało? Uczciwie trzeba też powiedzieć, że najpowszechniej stosowany w medycynie zachodniej i w dodatku bez recepty środek przeciwbólowy ze wskazań ogólnych, jakim jest paracetamol, też nie ma w pełni poznanego mechanizmu działania. [5]

Bo boga nie wolno dotykać, rozbierać, osłuchiwać…

W TCM zdrowie postrzegane jest jako harmonijna interakcja między owymi funkcjonalnymi jednostkami i światem zewnętrznym, choroba zaś interpretowana jest jako dysharmonia. Diagnoza ma tu zatem na celu wykrycie jej symptomów przez pomiar pulsu, badania obrazu języka, skóry i oczu, a także przez obserwowanie m.in. snu i nawyków żywieniowych pacjenta. Tu Bartosz Jemioła wyjaśnił mi prawdopodobne źródło historyczne takiego podejścia wyłącznie zewnętrznego: lekarze służyli w czasach najdawniejszych władcom, owi zaś w Chinach byli bogami, a boga nie wolno dotykać, rozbierać, osłuchiwać… Trzeba sobie było zatem poradzić inaczej. Bóg może wystawić język. Wyciąga również rękę w geście łaski, można się złapać…

Jak by nie było, istnieją świadectwa – choćby pochodzące od mego rozmówcy – skuteczności owego systemu diagnostycznego. Jak wyjaśnia: „Język obrazuje stan energetyczny obiegów czynnościowych lub ujmując to prosto – narządów. Pozwala to praktykowi TCM na stwierdzenie, jakiego rodzaju zaburzenie ma miejsce w danym przypadku. Można np. ocenić zaburzenie pracy wątroby, analizując wygląd brzegów języka – charakterystyczne obrzmienie w postaci „oponki” brzegów wskazuje na pewne osłabienie funkcji wątroby (np. intensywne odtruwanie krwi po spożyciu alkoholu). Innym przykładem jest obraz spodu języka, dokładniej gałęzi żyły podjęzykowej. Nabrzmienie oraz widoczne wypełnienie krwią tych naczyń może wskazywać na problemy z nadmierną krzepliwością krwi”.

Brak jest jednak dowodu statystycznego. Populacja Chin nie charakteryzowała się nigdy średnią długością życia wyższą niż w reszcie globu, co uległo poważnej zmianie dopiero wraz z wprowadzeniem masowych szczepień, powszechną poprawą wyżywienia oraz erą antybiotyków. Czyli, jak wszędzie.

Koncepcja ciała i choroby w TCM kładzie nacisk na procesy dynamiczne nad strukturą materiałową, w czym podobna jest do europejskiej teorii humoralnej. Jest zakorzeniona w pojęcia kosmologiczne, np. yin i yang [6] (zatem w systemie dualistycznym – takim, jaki funkcjonował w starożytnej medycynie humoralnej przed Arystotelesem), czy wu xing. W tej ostatniej chińskiej teorii, zamiast arystotelesowskich czterech żywiołów/elementów, mamy ich pięć: znane nam już ogień, woda i ziemia, a ponadto metal i drzewo (wiatr zaś jest zaliczany do czynników chorobotwórczych).

Czyż nie jest to obraz dogłębnie podobny do medycyny panującej w zachodnim świecie aż do końca XVIII wieku, gdzie ciało ludzkie podlegało prawom obejmującym całą przyrodę, a więc lekarz powinien znać całość natury? Wiązane było to z czwórpodziałem natury, w który wierzono również w innych dziedzinach, na przykład w cyklu pór roku i istnieniu czterech żywiołów, a także czterech (występujących w dwóch parach) podstawowych cech materii: ciepła, zimna, wilgotności i suchości.

Nie dziwi zatem, że gdy do Chin i na dwór cesarza Yongli, ostatniego z dynastii Ming, zawędrował w połowie XVII wieku misjonarz, polski jezuita Michał Piotr Boym ze Lwowa, to zachwycił się medycyną chińską. Bo żył w pojęciach z zakresu fizyki i metafizyki, które były bardzo podobnego rodzaju, a jako syn lekarza docenił skuteczność chińskiej fitoterapii. Pojęcia zaś „duchowe” postanowił skutecznie „ochrzcić”, dokładnie tak samo, jak mu się to udało w stosunku do samego cesarza, jego rodziny i dworzan, którzy przeszli na katolicyzm. Temu niezwykłemu Polakowi, orientaliście (prekursorowi tej nauki), o którym niewielu z nas słyszało, zawdzięczamy pierwsze łacińskie tłumaczenia dzieł klasycznej medycyny chińskiej. Choć niestety z tego autorstwa został skutecznie po swej śmierci obrabowany.

Rynek wart 13 miliardów dolarów. I nadal się szybko rozwija

Jest prostym faktem, że badania naukowe nie znalazły histologicznych ani fizjologicznych dowodów na koncepcje TMC, takie jak qi, meridiany, czy punkty akupunktury (aczkolwiek analiza „mumii” Ötziego wykazała na jego ciele dziwaczne, kropkowane tatuaże, które specjaliści od TCM skomentowali, że są dokładnie w miejscach, które należałoby kłuć przy schorzeniach, na które cierpiał ów Lewantyńczyk sprzed ok. 5,5 tys. lat). Tylko, że przecież on nie miał kontaktu z Chinami, co wskazuje, że technologia akupunktury mogła być znana także innym kulturom.

Dlatego nie dziwi, że jeszcze w 2007 roku komentarz odredakcyjny „Nature” na temat TCM i jej „rozpychania się” w zachodnim świecie streszczał tytuł: „Trudne do przełknięcia”. To tekst, gdzie „całus i policzek” ozwały się razem, czytać zatem możemy:

„Firmy farmaceutyczne są, co zrozumiałe, chętne do wejścia na chiński rynek wewnętrzny, który Boston Consulting Group oszacował w zeszłym roku na 13 miliardów dolarów i szybko się rozwija. Kusi ich jednak przede wszystkim perspektywa, że TCM może zawierać wiele potencjalnie dochodowych związków, ukrytych gdzieś w tajemnej gamie mikstur i mieszanek ziołowych. Do zadania znalezienia tych nieuchwytnych klejnotów naukowcy podeszli w typowo redukcjonistyczny sposób, szukając pojedynczych związków, które mogłyby odgrywać rolę w leczeniu określonych chorób. Czasami się to udaje: na przykład artemizynina, która jest obecnie najskuteczniejszym lekiem na malarię, została wyłowiona z chińskich ziół przeciwgorączkowych. Takie jednak historie sukcesu były bardzo nieliczne.

Skoro więc tradycyjna medycyna chińska jest tak wspaniała, dlaczego jakościowe badanie jej wyników nie otworzyło drzwi do morza lekarstw? Najbardziej oczywistą odpowiedzią jest to, że w rzeczywistości ma ona niewiele do zaoferowania: jest to w dużej mierze po prostu pseudonauka, bez racjonalnego mechanizmu działania w przypadku większości swoich terapii. Jej adwokaci odpowiadają twierdzeniem, że naukowcom brakuje aspektów sztuki, zwłaszcza interakcji między różnymi składnikami w tradycyjnych terapiach”.

Jest kwestią bezdyskusyjną, że medycyna jest nie tylko nauką, ale i sztuką leczenia. Dlatego nie wszyscy lekarze są równie dobrzy, a tym bardziej równie dobrze oceniani przez pacjentów. Często niewiele to ma wspólnego z ich naukowym przygotowaniem. Nie da się również wykluczyć, że w konkretnych produktach roślinnych poza samymi substancjami biologicznie czynnymi tkwi siła ich synergizmów, które ciężko się bada i trzeba aż do tego tworzyć całe wielkie roboty.

W międzyczasie jednak – w dużej mierze po napisaniu wspomnianego tekstu, opublikowanego w „Nature” – powstała cała nowa gałąź nauk medycznych, tzw. biologia systemów. Zajmująca się badaniem interakcji między białkami, genami, metabolitami i składnikami komórek lub organizmów, także w ocenie przydatności tradycyjnych leków chińskich (pojawiły się takie publikacje). Nadal jednak wydaje się problematyczne, aby stosować zupełnie nową technikę, w dużej mierze niesprawdzoną w klinice, w celu sprawdzenia prawdziwości tradycyjnej medycyny chińskiej, „gdy dziedzina ta jest tak pełna pseudonauki” – jak to opisał „Nature”.

Wspomniana wcześniej artemizyna, wyizolowana z bylicy rocznej, to pierwsze w historii lekarstwo, które zaczęło jako „chińskie ziółko przeciwgorączkowe”, a skończyło jako jeden z najskuteczniejszych obecnie leków przeciw malarii, nagrodzony Noblem dla jej odkrywczyni, chińskiej farmaceutki i chemiczki Tu Youyou w 2015 roku. Artemizyna została przez nią odkryta już w 1972 roku, z interwencją chińską w ramach wojny wietnamskiej w tle. Armia chińska bowiem, wspierając Wietkong, siedziała po szyję w bagnie, co kończyło się malarycznie. Artemizyna została wybrana jako skuteczna przeciw malarii dzięki 5 latom ciężkiej pracy chemiczki z ponad 5 tys. tradycyjnych leków chińskich, stosowanych w sytuacji gorączki. Medycyna zachodnia dziś rozumie częściowo jej działanie przeciw zarodźcowi malarii, choć nie jest jasne, dlaczego lek wykazuje aktywność wobec wszystkich stadiów rozwojowych drobnoustroju, bo teoretycznie powinien działać jedynie na ten żyjący w czerwonych krwinkach ludzkich.

WHO nie zaleca monoterapii malarii artemizyną, gdyż pojawia się na nią oporność, zaś TCM leczyłaby nią nawet COVID-19 [7]. Lek jest drogi, jeśli ma być izolowany z roślin, produkują go dziś zatem transgeniczne drożdże, po czym ulega modyfikacjom chemicznym już syntetycznie. Jednak jego odkrycie było wielkim przełomem w terapii tej najpoważniejszej choroby zakaźnej na świecie [8]. Jest też eksperymentalnie stosowany w terapiach przeciwko innym pierwotniakom z królestwa protistów (np. ameba, rzęsistek, świdrowiec) oraz antybakteryjnie. Podobny, choć znacznie wcześniejszy sukces, przeżył na Zachodzie żeń-szeń [9].

Gdy na składy chemiczne chińskich leków ziołowych patrzy Bartosz Jemioła, widzi przykłady konwergencji między fitoterapią zachodnią a TCM. Dla przykładu: znany surowiec leczniczy w obydwu medycynach – liść mięty pieprzowej (Mentha piperita) – według zasad TCM posiada smak ostry oraz charakter chłodny. Nasza farmakologia poucza zaś, że olejek eteryczny z mięty zawiera duże ilości mentolu, który jest drażniący dla błon śluzowych (smak ostry) i stymuluje receptory zimna (nasz mózg obiera to jako informacje o chłodzie). Drugim przykładem może być efekt działania wspomnianego żeń-szenia. Pod względem fitochemii, żeń-szeń właściwy (Panax ginseng) zawiera specyficzne substancje saponinowe: panaksozydy oraz ginsenozydy. Wykazano, iż działają one ochronnie na mitochondria i siateczkę cytoplazmatyczną (centra metabolizmu komórkowego), immunostymulująco, podnoszą też poziom noradrenaliny i dopaminy w układzie nerwowym (pobudzająco). Stymulują komórki do syntezy aminokwasów i białek.

Jeżeli ten surowiec przeanalizować pod kątem działania według dwóch założeń – TCM i fitoterapii zachodniej – to można znaleźć pewne punkty wspólne: TCM określa jego działanie jako podnoszące Yang (czyli wzmagające aktywność obiegów czynnościowych) oraz usuwające zastoje Qi ze śledziony i płuc. W odniesieniu zachodnim odpowiada to działaniu immunostymulującemu (wpływ na śledzionę), pobudzającemu i wzmagającemu aktywność (wpływ na neuroprzekaźniki i ochrona mitochondriów, powodująca większą wydajność procesów dostarczających organizmowi energii). Ma też działanie niepożądane przy długotrwałym stosowaniu: możliwość wystąpienia nadciśnienia (wg zasad TCM, wysoki poziom Yang bardzo często wskazuje na obecność nadciśnienia tętniczego).

Lekarz medycyny i lekarz TCM zbadali tego samego pacjenta…

Chińska medycyna ziołowa identyfikuje i leczy syndromy, a nie coś, co my nazywamy zdiagnozowaną chorobą, a co ma swój numer w klinicznym zestawieniu WHO. System TCM wydaje się znacznie dokładniejszy w tym sensie, że wyróżnia swoimi metodami co najmniej kilka syndromów w jednej zachodniej diagnozie. Dziś uczeni chińscy, we współpracy z zachodnimi instytutami badawczymi, stosują te dwa różne systemy diagnostyczne i terapeutyczne w badaniach porównawczych skuteczności. Następnym krokiem jest analiza metabolitów pacjentów, w celu znalezienia podstawowych różnic biochemicznych między różnymi syndromami wg TCM, aby sprawdzić, czy istnieje związek między diagnozami medycyny chińskiej a współczesnymi definicjami medycznymi [10].

Biorąc na świadków chińskich fachowców typu Daqing Zhang, dyrektor Centrum Historii Medycyny na Uniwersytecie Pekińskim, Peng Tian zapewnia też, że: „Praktyka medyczna TCM jest procesem prób i błędów i dotyczy zrozumienia i kontroli ziół z chińskiej Materia Medica. Teorie filozoficzne powstały później, aby zapewnić ramy wyjaśniające dla praktyk i są wykorzystywane do zdobycia zaufania pacjentów”. Nie ukrywam, że nie byłoby źle, gdyby lekarze na Zachodzie lepiej opanowali sztukę komunikowania pacjentowi, co z nim jest nie tak i jak będzie leczony. Aczkolwiek nie zachęcam do wykorzystywania w tym celu pojęć z zakresu filozofii greckiej czy guślarstwa. Może warto dużo lepiej uczyć w szkołach biologii? O czym zresztą pandemia przekonuje nas każdego dnia.

Mój rozmówca na koniec opowiedział mi anegdotę: lekarz medycyny i lekarz TCM zbadali tego samego pacjenta w kierunku schorzenia wątroby. „W biochemii krwi pacjent ma podwyższone ASPAT i ALAT, wskazuje to na stan zapalny wątroby” – powiedział lekarz. Specjalista TCM rzekł: „Na języku chorego widać, iż ma zastój Qi w obiegu wątroby i pęcherzyka żółciowego, na pulsie można wyczuć wzniesiony Yang obiegu wątroby, dodatkowo chory skarży się na bóle głowy”. Lekarz postanowił: „Zlecę mu badania tomografem, czy przypadkiem nie zarzyna rozwijać się nowotwór. Niestety niewiele jest leków wzmacniających wątrobę, a większość opiera się i tak na wyciągach ziołowych”. Specjalista od TCM postanowił: „Sporządzę odpowiednią recepturę z chińskich roślin leczniczych oraz podam zalecenia dietetyczne”. Zdaniem Bartosza Jemioły, połączone działania obu lekarzy, medycyny konwencjonalnej i TCM, mogłyby przynieść choremu największą korzyć. A przecież na tym polega medycyna w swym pierwotnym założeniu – na niesieniu skutecznej pomocy potrzebującym.

Dla mnie nie jest jednak jasne, czy te chińskie zioła by pacjentowi pomogły, skoro nie ma na to dowodów z badań klinicznych. Aczkolwiek ten czas może nadejść. Dziś na tomy już można liczyć monografie ziół chińskich w języku polskim, z opisanymi pełnymi składami chemicznymi większości tych roślin – a dobry farmaceuta wie, jak to czytać [11]. Z drugiej strony nie brak publikacji, próbujących przetłumaczyć składy chemiczne europejskich czy amerykańskich roślin leczniczych na język zrozumiały dla fitoterapeutów TCM, czyli obejmujący system syndromów, nie zaś diagnoz [12].

Mam jednak wrażenie, że gdy te wszystkie uczone słowa na temat TCM „oskrobać” z dialektyki, treściwe pytanie brzmi: czy naukowe elity Zachodu godzą się na powrót spirytualizmu do medycyny? (Nie mylmy tego z powrotem do niej religii czy ortodoksyjnie pojmowanej etyki chrześcijańskiej). Moim zdaniem czas na to jeszcze nie nadszedł, ale Era Wodnika dopiero się rozkręca, a kto dziś jest studentem, za ćwierć wieku będzie profesorem – i będzie wyznaczał kierunek.

– Magdalena Kawalec-Segond,
biolog molekularny i mikrobiolog, współautorka „Słownika bakterii” (Adamantan, Łódź 2008)

TYGODNIK TVP, ul. Woronicza 17, 00-999 Warszawa. Redakcja i autorzy